|
ایس ظالم تے غلام ملک وچ آزاد شہری دی زندگی گزار رہیا واں
پنجابی دیاں ساریاں وڈیاں وڈیاں مامیاں نوں میں چنگی طرحاں جان دا واں میرا مونہہ نہ کھلوائو
آغا ناصر نے مینوں آکھیا ’’ریڈیو پر پنجابی بولنے سے پاکستان ٹوٹ جائیگا
معروف صحافی تے پنجابی دانشور احمد بشیر ہوراں نال جینئیس دی گل بات
انٹرویو:اشفاق نابر
پنجابی دی تحریک بارے کجھ دسو؟
احمد بشیر:۔ پہلاں تسیں ایہہ دسو کہ تسیں لوک جیہڑے پنجابی او جیہناں وچ میں وی شامل آں۔ ساری عمر پنجابی دی گل کیتی، کوشش کیتی جنی سانوں توفیق ہوئی، تے کتھے پہنچے او، فیر دوسری گل ایہہ کہ جے پنجابی ترقی نہیں کر رہی تے ایہدی وجھا گورنمنٹ نہیں بلکہ اسیں آپ آں کیونکہ ساڈے گھراں دے وچ پنجابی بولنی بند ہو گئی اے۔ مثلاً میرے بچے نیں اوہ میرا لحاظ کردیاں ہویاں میرے نال پنجابی بولدے نیں جے اوہناں دا وس چلے تے اوہ پنجابی نہ بولن کیوں جے اوہ پنجابی نہ بولن تے فیر میں جھرکاں دیناں، ایس واطسے اوہ مجبور نیں فیر میں پِنڈ دا پلیا ہویا واں تے میری پنجابی دی گل اوہ نہیں سمجھدے۔ جیہڑی پجابی میں بولنا، اوہدے وچوں کئی لفظ اوہناں دے پلے نہیںپیندے۔ ایہدے وچ اوہناں دا وی کوئی قصور نہیں کیونکہ اوہ پنڈ وچ کدی وی نہیں رہے۔ تیجی گل ایہہ پئی پنجابی اینی پچھڑ گئی اے کہ اسیں جدید علوم یعنی فلسفا، ساینس، تاریخ اسیں ایہہ مضامین پنجابی وچ نہیںکر سکدے کیونکہ ساڈے کول لفظاں دا اینا ذخیرہ ای نہیں ہے فیر تسیں پنجابی نوں لے کے کتھے جائو گے؟ ہُن تہانوں میں اک مزے در گل سنانا واں اوہ ایہہ پئی جدوں ذوالفقار علی بھٹوں ہوراں دی حکومت سی تے رسول بخش پلیجو نے اوہناں نوں آکھیا کہ بھٹو صاحب تسیں تے بہت وڈے سوشلست او تے انج کرو کہ سارے صوبیاں دی تعلیم اوہناں دی مادری زبان وچ کر دیو تے بھٹو صاحب نے رسول بخش پلیجو نوں آکھیا کہ توں تے سندھی ے تے جے میں پنجابیاں نوں پنجابی دے دتی تے اوہ میری گردن وڈھ دین گے ایہہ گل رسول بخش پلیجو نے مینوں آپ سُنائی تے ایس گل دا ذکر میں اک انگریزی پرچے وچ وی کیتا اے۔ گل واقعی ایہہ ہے کہ اسیں پنجابی بولن نوں تیار ای نہیں تے جدوں سو پنجاہ ورھیاں توں سارے پنجاب لبرٹ ہو جاوے گا تے صفحا ہستی توں مٹ جان گے فیر تسیں خواجہ فرید ہوراں پچھوں کیہ پیدا کیتا اے۔ نجم حسین سیّد دی تے گل ای کوئی نہیں سمجھدا حالاں کہ اوہدی پنجابی بہت خالص اے تے ایسی خالص پنجابی میں کدی پڑھی سنی نہیں تے جدوں میں اوہدی نظم پڑھدا واں پِنڈ دا رہن والا تے میں وی اوہدے کولوں لفظاں دے معنی پچھن جانا واں کیوں جے اصل پنجابی دا جو وکیبلری اے اوہ مینوں وی نہیں آئوندی، کیونکہ میں وی اپنی جڑھاں توں کٹیا ہویا واں ایس لئی کہ میں پڑھدا لکھدا نہیں ہُن تسیں جیہڑے مینوں رسالے گھلدے او میں اوہ سارے نہیں پڑھدا۔ میں بس رسالے کھول کے ویکھ لینا واں کیونکہ مینوں پڑھن وچ تکلیف ہوندی اے کیونکہ مینوں ہُن عادت نہیں رہی جیہڑا مضمون چنگا لگے اوہ میں اوکھا ہو کے پڑھ لینا واں پر اردو انگریزی وچ مینوں ایہو جیہی کوئی مشکل نہیں۔ ایہہ میرا حال اے جیہڑا پنجابی دا عاشق اے۔ پنجابی نوں مندا اے تے پنجابی دی ترقی چاہندا اے۔ پر عام بندے نوں پنجابی دی لوڑ ای نہیں کیونکہ اگوں آ رہی رجارت تے انڈسٹری اوہدے وچ پنجابی کم نہیں آئوندی تے فیر ایس ملک وچ جیہڑی رابطے دی زبان بن گئی اے اوہ اردو ای اے تے اردو ُسیں کتھے وی جا کے بولو تے اگلا تہاڈی گل سمجھ جاندا اے پر دوجی زبان نہیں سمجھدا۔ فیر کاروبار تے فوج دی زبان اردو اے تے فیر تہاڈی پنجابی کس طرحاں ترقی کرے گی۔ ایس توں وکھ اک ہور گل کہ نہ تسیں کوئی ڈکشنری بنائی اے تے جیہڑیاں بنیاں نیں اوہ تھوڑیاںنیں یاں فیر ناقص نیں یاں چھپیاں نہیں۔ جس طرحاںارشاد پنجابی نوں اللہ جنت نصیب کرے میں سنیا اے کہ اوہنے کوئی پنجھی یاں ستائی والیم بنائے نیں تے اوہ تے ردی وچ رُل جانے نیں کیونکہ کسے نے چھاپنے نہیں۔ ایس لئی کہ اوہناں تے لکھاں روپیاں دا خرچا اے۔ فیر چھاپ کے اوہنوں کیہ کرو گے جدوں پنجابی پڑھائی نہیں جاندی تے ورتی نہں فیر ساڈے کول قاعدا وی کوئی نہیں فیر ساڈے کول ہجے وی کوئی نہیں کہ س، ص، ز، دا کیہ کرنا اے اکو جیہیاں اوازاں نیں۔ جے تسیں ایہناں نوں اک اواز کرو تے تہاڈے حروف تہجی آسان ہو جاندی اے پر تہاڈے لفظاں دیاں جڑھاں گواچ جاندیاں نیں۔ یعنی کوئی عربی دا کوئی فارسی دا ایہناں لوکاں نوں اعتراض اے فیر جیہڑا لفظ ’’س‘‘ اے اپنے انج ای رہنا اے بھاویں ’’ث‘‘ آوے تے بھاویں ’’ص‘‘ اے آواز ’’س‘‘ دی ای رہنی اے ایس لئی جیہڑی زبان جیویں بولی جاوے انج لکھی نہ جاوے تے ایہہ وی اک رکاوٹ اے کیونکہ تہاڈی تربیت ہوندی اردو دے ذریعے نال اے پنجابی نال تے تربیت نہیں ہو رہی ایس لئی ایہناں مسئلیاں نوں حل کرو تے جیہڑے منڈیاں نے ایم اے پنجابی کیتا ہوندا اے اوہناں نوں نوکری نہیں لبھدی فیر کالجاں وغیرہ وچ پڑھاندے وی نہیں۔ ایہہ صرف ایم اے پنجابی ایس لئی کردے نیں کہ اوہناں نوں ڈگری مل جاوے۔ اوہناں نوں زبان نال کوئی دلچسپی نہیں ہوندی کہ پئی اساں زبان سکھی اے تے ایہدے تے کوئی ریسرچ کرئیے۔ جیہڑے ریسرچ کردے نیں اوہ اوہناں دو چار بندیاں تے کردے نیں جیہناں اُتے لٹریچر موجود اے فیر اوہنوں پُچھ گچھ کرن والا کوئی نہیں کہ پئی توں ایہہ گل غلط لکھی اے۔ ایہہ تانا ثانی دا رویہ اے۔ روٹی تے روزگار ایہدے ذریعے ملدا کوئی نہیں، فیر شہراں دے رہن والیاں دی وکیبلری کوئی نہیں ہے کیونکہ ایہہ پِنڈاں تے شہراں وچ تقسیم ہو گئی اے پنڈ والے پنجابی بولدے نیں تے شہر والے اردو بولدے نیں تے ایس لئی دوواں دا آپس وچ کوئی رابطا نہیں رہیا۔ سارا فلسفا نوکریاں تے کلچر ایہہ اسیں وکھرا بنا رہے آں تے پنڈ والیاں دا وکھرا چلدا آ رہیا اے۔ ایہناں دا آپس وچ مل کدھرے نہیں ہو رہیا۔ ہُن تسیں جیہڑے پرچے کڈھدے او اوہ میرے کولوں وی نہیں پڑھے جاندے اوہدی وجہ اے کہ مینوں پنجابی پڑھن دی عادت نہیںرہی فیر بچپن وچ وی پنجابی پڑھن دی عادت نہیں پائی گئی۔ ہُن جس طرح میں تہانوںپچھا کہ تسیں ایہہ پرچے کیوں کڈھ رہے او تے تسیں کہندے او سانوں نقصان اُٹھانا قبول اے پر اسیں ضرور کڈھاں گے ’’ایہہ مزے دار گل اے پر کوئی گل تے نہ ہوئی ایہہ کوئی ایہو جیہی گل نہیں جیہڑی تسلی بخش ہووے اخیر تسیں کیہ سوچ کے پرچا کڈھدے او، جد تسیں لوکاں وچ بول چال ای پیدا نہیں کر سکدے تے فیر ایس کم دا کیہ فائدا۔ باقی مینوں کوئی اُمید نہیں ایس بارے۔ جیہڑے لوک ایہہ آکھدے نیں کہ ہُن بڑا چانس اے تے اوہ بکواس کردے نیں تے بکواس ایس لئی کردے نیں کہ ایہہ جیہڑی پنجابی موومنٹ اے ایہہ سیاسی موومنٹ اے۔ ایہہ کوئی وکھری کلچرل موومنٹ نہیں، بے شک ایہہ ثقافتی تحریک وی اے پر جدوں تیک ایہنوں عوامی پارٹی نہیںچکے گی یعنی پولیٹکل پارٹی ایہنوں نہیں چُکے گی تے ایہہ ثقافتی تحریک دی حیثیت نال مار جاوے گی۔ کیونکہ ایہہ اپنی اصل طاقت تے قائم نہیں رہ سکدی۔ فیر دوجی گل ایہہ کہ خواجہ فرید دے بعدوںتسیں کوئی بندا اے پیدا نہیں کیتا فیر نثر تے ہے ای نہیں۔ لبھ لبھ کے نوشہ دی کتاب چار سو سل پرانی کڈھو، کوئی زبان تے ایس طرحاں نہیں بندی، زبان شاعری نال نہیں بندی سگوں نثرنال بندی اے۔ شاعری تے گونگے وی کر لیندے نیں۔ امریکا تے قبائل دے لوکی وی کرلیندے نیں ہُن کوئی آکھے کہ جدوں ایہہ بال جمیا سی اودوں سی شاعری کر رہیا اے تے ایہدا ایہہ مقصد ہر گز نہیں کہ وہدے کول زبان آ گئی اے ایس لئی مینوں تے اُمید کوئی نہیں۔
تسیں ساری عمر کم کیتا اے کیہ پنجابی تحریک نوںآرگنائز نہیں کیتا جا سکدا؟
احمد بشیر:۔ کس طرحاں آرگنائز کرئیے جدوں تیک کوئی سیاسی رویہ نہیں بندا، لوکاں دی لوڑ نہیں بندی، اک چیز ہوندی اے جیہنوں انگریزی وچ کہندے نیں ’’eed‘‘تے اک چیز ہوندی لوڑ یعنی اوہ چیز جیہنوںمحسوس کیتا جائے کہ مینوںلوڑ ہے۔مثلاً مینوں لوڑ ہے ایکسر سائنز دی، ورزشدی تے جدوں تک میںمحسوس نہیں کراں گا کہ میں گھروں نکلاں میں سیر کراں تے جدوں تیک میں ایہہ چیزاں محسوس نہیں کراں گا تے میں قطعاً ورزش نہیں کر سکدا حالانکہ ایہہ میری لوڑ اے پر میں محسوس نہیںکردا ایسے طرحاں جے پنجابی دی لوڑ دا احساس پیدا نہیں ہووے گا لوک نہیں بولن گے تے ایس دی لوڑ دا احساس اوس ویلے تیک پیدا نہیں ہو سکدا جد تیک ایہدے نال روزی روٹی دا آہریاں سیاست وابستا نہیں ہوندی، ایہہ جے میرا خیال۔ اک بڑے وڈے سکھ لکھاری دا سٹیٹ منٹ (tatement) پڑھیا سی کجھ ولے پہلاں ہن اوہدا ناں مینوں یاد نہیں آ رہیا۔ اوہ آکھدا سی پئی میں ساری عمرپنجابی لکھی اے تے پڑھی اے ے میں ہُن بُڈھے ویلے ایس نتیجے تے اپڑیاواں کہ میرا سارا کم بے کار اے کیونکہ مینوں کوئی نہیں پڑھدا۔ ’’ایہہ ایسٹ پنجاب (ast Punjab) دی گل اے جتے گُرمُکھی سرکاری زبان اے۔‘‘ اوہناں نوں وی ایہہ محسوس ہو رہیا اے کہ مینوں پڑھدا کوئی نہیں ایس لئی مینوں ہندی وچ لکھنا چاہیدا ے تاکہ مینوں پڑھن والے لوکاں دا دائرہ وڈا ہووے تے بہتے توںبہتے لوک مینوں پڑھن۔ تسیں ایہہ ویکھو کہ اوہنے وی ساری عمر پنجابی لکھی، تے ہُن لکھنی چھڈ دتی اے ایہہ اوس صوبے دی گل اے جتھے پنجابی سرکاری زبان اے تے اوتھے بچپن توں پڑھائی جاندی اے تے ایم اے کرائے جاندے نیں پر اوتھے وی ایہہ نہیں چل سکدی۔
ہُن تسیں ویکھو کہ اسیں بچپن وچ جیہناں سکولاں وچ پڑھدے ساں اوہ ہے تے اردو میڈیم سن پر سانوں پڑھایا پنجابی وچ جاندا سی ایتھوں تیک کہ سانوں ماسٹر ساینس وی پنجابی وچ پڑھاندا سی کیوں جے پنجابی سانوں چھیتی سمجھ آندی سی۔ ایہہ تے کوبی ہے سی۔ ہُن گھر تے بولنی نہیں فیر ماسٹر پنجابی وچ ساینس پڑھاندا سی تے آکھدا سی کہ ایہنوں انگریزی وچ لکھو تے سانوں بہت مشکل ہوندی سی کہ گل پنجابی وچ سمجھی اے تے لکھنی انگریزی وچ اے تے اوس زمانے وچ وی کوئی گل نہیں سی بندی، حالاں اوس دور وچ لوکی پنجابی بولدے سن۔ ہُن حالات بہتے خراب نیں ایس ویلے ساڈے اردو دے بہت وڈے وڈے بابے موجود نیں۔ ڈاکٹر تاثیر، پطرس بخاری، عبدالمجید سالک، فیر ڈاکٹر نذیر سی ایہہ ذاتی ملاقات وچ گپ شپ پنجابی وچ ماردے سن۔ ہُن ہزاراں سودا لین جائو تے دُکاندار وچ اردو وچ گل کردا اے، ویگناں وچ بیٹھیاں زنانیاں اردو بولدیاںنیں تے تسیں کرو گے کیہ؟ ایہہ ٹھیک اے پئی تسیں پرچا چھاپ کے نقصان اُٹھا رہے او پر چاہیدا ایہہ وے کہ لوکاں وچ تحریک پیدا کیتی جاوے کہ پنجابی بولو، پنجابی پڑھو، پنجابی لکھو ایہہ تہاڈی پچھان اے۔ ایہہ تحریک چلائونا وی سیاسی لوکاں دا کم اے۔ شاعر یاں ادیباں دا کم نہیں۔ جد تیک کوئی سیاسی پارٹی ایسے مسئلے نوں نہیں چُکے گی لوکاںنوں ایہدے کولوں روٹی نہیں لبھے گی تے ایہہ تحریک کدی کامیاب نہیں ہو سکدی۔
تسیں ویکھیا کہ اسیں تحریک وی چلائی اے پنجابی لئی دو تن عالمی کانفرنساں وی کرائیاں نیں تسیں وی ایہناں وچ شریک ہوئے سی۔ ایس بارے تہاڈا کیہ خیال اے؟
احمد بشیر:۔ ایہہ کوئی تحریک نہیں۔ ایہہ تے ایہو گل ہوئی کہ میں تہانوں مل لیا تے تسیں مینوں مل لیا۔ ایہہ تحریک تے نہ ہوئی فیر ایس توں وکھ ایہہ گل کہ پنجابی ’’لیفٹسٹ‘‘ تحریک اے تے ہُن لیفٹسٹ دا لفظ بدنام ہو گیا اے دوجی گل ایہہ کہ اسیں لوکاں تیک پہنچے ای نہیں۔ تیجی گل ایہہ کہ اوہناں نوں ایہدے وچ کوئی افادیت یاں فائدہ نظر نہیں آئوندا کہ پنجابی جے اوہ لکھن یاں بولن تے اوہناں نوں کیہ فائدا اے۔ ایس توں پہلاں وی کئی زباناں مِٹ چُکیاں نیں۔ ایہہ گل نہیں کہ پنجابی نال پہلا دھرو ہویا اے نہیں تے پشاچی دی جیہڑی پہلی شکل سی اوہ کتھے جے۔ فیر جیہڑی اشوک دی زبان سی پنجابی دی ماں اوہ وی نہ رہی تے فیر کیہ کرو گے؟
فیر کوئی لٹریچر ای نہیں ساڈے کول پنجاں شاعراں توں وکھ، فیر اینیاں سالاں وچ کوئی نثر وی نہیں بنی۔ ہُن تسیں ویکھ لوو کہ رنجیت سنگھ پنجابی ہے سی پر سرکاری زبان فارسی ہے سی جد کہ درباری زبان پنجابی سی۔
ایس لئی میں تے کہندا واں کہ نہ بھیڑا آکھو اردو والیاں نوں تے نہ مندا آکھو گورنمنٹ نوں بلکہ گالھاں کڈھو اپنے آپ نوں اپنے معاشرے نوں تے اپنی قوم نوں، بلکہ میرا خیال اے پئی ایہناں دا وی کوئی قصور نہیں۔ہُن تسیں ویکھو کہ سندھی مستقل اوسے طرحاں اے انگریزاں نے اوہنوں بلکل نہیں چھیڑیا۔ حالے وی اوہناں دی عدالتاں وچ تے تعلمی اداریاں وچ سندھی چلدی اے۔ فیر اوہناں نے نثر وی چنگی بھلی بنا لئی اے اگے جا کے اوہ رک جان گے کیوںجے ساینسی علوم اوہدے وچ نہیں آن گے فیر وی اوہناں نے اوس زبان وچ لٹریچر بنایا اے۔ شاعری پیدا کیتی۔ اک عزت والی زبان بنا لئی اے تے تنقید وی کیتی اے۔ ایس توں ودھ تسیں نہیںجا سکدے کیوں جے اگوں زمانا ساینس دا اے تے تجارت دا اے۔ ہُن تے تہاڈے کولوں فتوحات وی نہیں ہونی کہ یورپ فتح کر کے تے پنجابی پڑھا لوو تے نہ ای تسیں ڈاکٹر عبدالسلام نوں کہنا اے کہ توں تجربا پنجابی وچ کر۔ ایس لئی اسیں ہُن بہت پچھڑ گئے آں تے سو سال لیٹ ہو گئے آں۔ ایہہ کم سو سال پہلاں شروع ہونا چاہیدا سی۔ اگلیاں سو سالاں وچ دنیا نے کدھرے پہنچ جانا اے تے اسیں اودھر ای رہ جانا اے۔ ہُن مسئلہ ایہہ وے کہ مینوں پنجابی وچ کوئی چھاپے گا نہیں جے کوئی چھاپ وی دوے گا تے مینوں کجھ لبھنا ای نہیں تے میں روٹی کتھوں کھاواں گا۔ کیونکہ میں میں تے ایسے طرحاں کما کے کھاناں جے نہیں تے میں مجبور آں۔ اصل وچ جیہڑے سیاسی حالات نیں اوہ فیصلہ کر رہے نیں کلچر دا فیر ایہہ سیاسی تحریک اودوں چلے گی جدوں لوکاںنوں ایہدی لوڑ ہووے گی۔ ہُن تے لوکاں نوں ایہدی لوڑ وی نہیں۔ تسیں بکریاں تے بھیڈاں وانگوں اوہناںنوںلے جائو تے ووٹ پوا لوو۔
ہُن جس طرحاں فوج نوں لوڑ ہوندی اے کہ سارے ملکاں دے سپاہی بھرتی کر کے سارے ملکاں تے راج کرنا دوجی لوڑ ہوندی اے۔ حکمران طبقے دی جیہڑی کلاس بیس (lass Base) تے ہوندی اے جے تسیں ایہدے کول کم لئی آئے او تے تسیں اوہدے لئی کم ظرف تے گھٹیا رعایا تے فیر تہاڈے کولوں اپنے آپ نوں کس طرحاں اُچا رکھے، اردو بول کے ای رکھے گا تے یاں فیر بہت ہووے گا تے انگریزی بول کے رکھے گا۔ کیونکہ پنجابی بولنی افسر دی شان دے خلاف اے پر میں اپنے افسر کول جا کے ایہو جیہی جٹکی پنجابی بولدا ساں کہ دو منٹاں بعد اوہنوں جان چھڈان لئی میری گل مننی پیندی سی۔ کیونکہپنجابی افسر دے اگے میں سدھی سدھی پنجابی بولن لگ پیندا ساں تے اوہ گھبرا جاندا سی کہ ایہہ کتھوں آ گیا اے ایس لئی اوہ عموماً میری گل من لیندا سی۔
باقی رہ گئے ساڈے شاہ ہوری ایہہ تے فقیر تے سائیں لوک بندے نیں ایہناں نے اپنے اندر اک وکھری دنیا آباد کیتی ہوئی اے تے اوہدے وچ ای رہندے نیں۔ ایہہ پپلز پارٹی جیہڑی سوشلسٹ پارٹی کہاندی اے ایہدے مقابلے وچ ایم کیو ایم نے الیکشن نہیں لڑے تے قاضی حسین احمد ایہناں دے ووٹ ونڈ گیا ورنہ ایہنوں تے سٹھ ووٹ نہیں سن ملنے۔ فیر پنجابی دا بیرومیٹر کیہ لایا اے کہ پنجابی دی فضاء ہموار ہو گئی اے کتھے ہو گئی اے؟ ہُن احمد راہی دا بل (ill) چار سال ٹھپیا ہویا اے اوہنوں تے میاں نواز شریف نے نہیں چُکیا جیہڑا بہت وڈا پنجابی بندا اے تے کہندا اے جاگ پنجابی جاگ وڈیا چودھریا توں کم از کم اوہ (ill) ای اگے کر۔
اک واری ایوب خان نے پنجابی و چ تقریر کیتی سی تے اوہدے مگر مولانا صلاح الدین پے گیا جیہڑا بھاٹی دروازے دا رہن والا اے کہ توں قومی زبان نوں نقصان پہنچا رہیا ایں۔ بئی تینوں مصیبت کیہ اے اساں تے ہندوواں دی ہندی دے مقابلے وچ اردو نوں اک شناخت بنایا اوہ گل مک گئی پر اوہ ہُن تیک چلی آ رہی اے تے فیر راج وی اوسے دا ہوگیا۔ ملا دا راج ہو گیا تے مہاجر دا ہو گیا اوہی فیصلے کردے نیں تے اسیں اوہناں دے تھلے لگے آں۔
پنجابی حکمراناں نے کدی وی پنجابی نوں نہیں منیا۔ ایہناں ساریاں دے گھراں وچ اردو بولی جاندی اے فیر تسیں کتھے جا کے پنجابی بولو گے جے پنجابی بولو گے تے فیر گھٹیا معیار تے رہوو گے۔ کمزور، غریب، فقیر، منگتے، بلکہ ایہناں نال وی پنجابی بولو تے ایہہ وی اردو بولن دی کوشش کردے نیں۔ ایہناں دا تے زبان تے کلچر ای نہیں اے، ایہناں نوں پنجابی دی لوڑ ای نہیں۔ جدوں اک دُکاندار، رکشا ڈرائیور تے مزدور پنجابی نہیں بولدا تے تسیں کھے پنجابی بنانی اے۔
ساڈے لیفٹ تے ترقی پسند تنظیماں نے متھیا سی پئی اسیں ساری زباناں لئی کم کراں گے۔ پنجاب تے پنجابی دی حد تیک لیفٹ وی کجھ نہیں کرے سکے۔ ایہدی کیہ وجہ اے؟
احمد بشیر:۔ ایہدی ایہہ وجہ اے کہ لیفٹ کدی مخلص ای نہیں سی۔ لیفٹ دے اُتے سارا غلبہ بمبئی دا سی تے اوہناں نے دو گلاں کیتیاں نیں اک تے اوہناںنے انسانی حقوق دی گل کیتی اے یعنی بنیادی حقوق تے دوسری زباناں دی بنیاد تے جیہڑی قوم چلدی اے۔ کسے نے کلاس سسٹم دی گل نہیں کیتی۔
ایتھے مظلومیت دا نعرہ تے لایا جاندا اے تے ایہو جیہے لوک اپنے آپ نوں عوامی پارٹی اکھواندے نیں؟
احمد بشیر:۔ نعرا تے ضیاء الحق ہوراں نے وی سلام دا بہت لایا سی تے کیہ ہویا نعریاں نال تے گل نہیں بندی۔ ہُن پیپلز پارٹی کیہ نعرا لا رہی اے۔ پہلاں تے اوہدا نعرا روٹی کپڑا مکان سی تے ہُن کیہ اے؟ ہُن پیپلز پارٹی دے سیانے ورکرز آکھدے نیں اوہ جی ایتھے کون نظریاتی سیاست کر رہیا اے تے فیر جے تسیں موقع پرستی کرنی اے تے فیر گھراں نوں جائو تسیں لیفٹسٹ کاہدے ہوئے۔
پنجاب وچ جیہڑی سیاسی صورت حال بن گئی اے یاں بنن جا رہی اے مستقبل وچ ایہدا کیہ نقشا اے تہاڈے ذہن وچ؟
احمد بشیر:۔ جیہڑی پنجاب دی سیاست اے اوہی ساری پاکستان دی ہے وکھری کوئی نہیں ہر تھاں ای گند پیا ہویا اے۔ بس موقع پرستاں دے راج کرن دا ای مسئلہ ہے۔ اسلام دے ناں تے کرنا چاہن گے تے اوہ وکھری گل اے زبان دے ناں تے ناممکن ہے جے پنجاب وچ ایہناں نوں زبان دے ناں تے راج ملدا وی ہووے تے ایہناںنہیں کرنا کیوں جے زبان دے خلاف ایہناں دی جنگ اے۔ وجھا ایہہ کہ سارا زور ساری گورنمنٹ کلچر تے معاشرا سبھ کجھ اسلام آباد توں نکل گئی اے تے جیہڑا پنجابی نیں ایہہ اسلام آباد تیک نہیں اپڑ سکدے۔ ایہہ تے پنڈی مساں اپڑن گے تے اگلے دس میل ایہناں کولوں طے نہیں ہونے۔ کیوںجے زبان دا کوئی قاعدا نہیں رہیا۔ ایہدی کوئی وکیبلری نہیں ہے کوئی وسعت نہیں ہے نہ تعلیم ہے نہ کوئی نثر دی روایت بنی۔ ایس لئی مینوں پنجابی لئی کوئی مستقبل نظر نہیں آ رہیا تے نہ ای کوئی اُمید نظر آ رہی اے۔ باقی رہی ارو دی گل تے اوہ وی نہیں ٹُر سکدی کیوں جے اوہدے وچ وی تنقید اے، فلسفا اے، ادب تے شاعری وغیرہ اے کیوں جے ایہدے وچ وی عربی دے بہت وڈے وڈے لفظ شامل نیں۔ میں تہانوں اک مثال دیندا واں میں نوویں جماعت وچ ساینس پڑھدا سی تے ساڈے ساینس دے ماسٹر نے سانوں دو چار لفظ پڑھائے جیہڑے سانوں سمجھ نہیں آئوندے اک سی ’’کشش انابیب شاری‘‘ ایہدا مطلب سی پئی بریک نالیاں دی کشش یعنی بریک نالی وچ پانی اُچا چڑھے گا تے موٹی نال وچ گھٹ چڑھے گا تے دوجی کیہ شے سی اوہدا ناں مینوں ایس ویلے بھل گیا اے۔ تہانوں پنجای زبان وچ دفتری نظام چلانا پوے تے تسیں کیہ کرو گے ہُن سکھاں نے پنجابی دے جیہڑے الفاط کڈھے نیں مینوں اوہناں تے ہاسا آئوندا اے پر فیر اوہ سنسکرت ول نسدے نیں ایس لئی ساڈی تے سکھاں دی پنجابی وچ بہت وتھ پے گئی اے۔کیوں پے گئی اوہ ایس لئی کہ ساڈی جیہڑی روایتی پنجابی اے اوہدے وچ اج کل دا کاروبار نہیںہو سکدا تے فیر اوہ کتھے جان یاں انگریزی وچ جان یاں ہندی وچ جان اوہی ساڈا حال اے۔ فیر جدوں میں ریڈیو پاکستان تے ٹی وی دی پنجابی سندا واں تے مینوں ہاسا وی آوندا اے تے غصہ دی آوندا اے اوہ ایس لئی پئی اوہناں نوں حکم ہے کہ پنجابی او لکھو پڑھو جیہڑی اردو توں قریب ترین ہووے مثلاً بیٹھک دا لفظ اے ٹی وی، ریڈیو، تے بیٹھک کدی نہیں آکھن گے ہمیش نشت ای آکھن گے کیوں جے اوہناںنوں اُتوں حکم ای ایہدا اے۔ ریڈیو پاکستان دا اک افسر سی آغا ناصر اوہنوں میں اک واری آکھیاں وی سی کہ تسیں ریڈیو دے چیف او۔ ایہہ پنجابی دیاں خبراں نیں ایہناں نوں پنجابی وچ ای کریا کرو اردو دے نیڑے نہ کریا کرو تے فیر پروگراماں دی جیہڑی انائونسمٹ اے اوہ پنجابی وچ کر دیو تے اوہ آغا ناصر مینوں آکھدا اے ’’اس طرح تو پاکستان ٹوٹ جائے گا‘‘ میں اوہنوں پچھیا پئی پاکستان کس طرحاں ٹُٹ جاوے گا تے اوہ مینوں آکھدا اے کہ ’’سکھ بھی یہی بولتے ہیں‘‘ میں اوہنوں آکھیا پئی سن پینٹھ وچ وی تے تسیں مسعود رانا دے گانے چالاندے سو اوس ولے تے کوئی نہ ٹُٹیا اوس ویلے تے پنجابی نے پاکستان بچایا سی تے ہن پنجابی نال پاکستان ٹُٹ جاوے گا۔ اوہ آغا ناصر مینوں آکھدا اے ’’وہ اور وقت تھا اب ایسا نہیں ہو سکتا‘‘ تے جتھے تیک اردو دا تعلق اے ہندی تے اردو اکٹھیاں بنی اے۔ سکھ وی روندے نیں کہ سانوں ہندی سمجھ نہیں آوندی کیوں جے تسیں اردو لے کے عربی ول نسدے او تے ہندو ہندی لے کے سنسکرت ول نسدے نیں۔
اج اسیں ریڈیو پاکستان گئے ساں تے نسرین انجم بھٹی ہوراں نوںپُچھیا کہ ریڈیو تے بولن والی پنجابی جیہڑی اے اوہ پنجابی نہیں ہوندی تے اوہ آکھدی اے پئی صحافت دی زبان کجھ وکھری ہوندی اے؟
احمد بشیر:۔ نہیں جی نہیں اوہنے تہانوں اصل گل نہیں دسی کیوں جے اوہنوں ایس پالیسی دا نہیں پتا تے نال نال اوہ بچائو کر رہی سی۔ فیر اوہنوں ایہہ وی نہیں پتا کہ اتوں کیہ حکم آوندا اے۔ فیر اوہناں دا اک لہجا بن گیا اوہ اوہناں فقریاں نوں بار بار ورتی جاندے نیں۔ ایس توں وکھ اوتھے کسے ایم اے پنجابی نوں نہیں لین گے تے میرا نہیں خیال کہ کسے ایم اے پنجابی نوں پنجابی وچ آئوندی ہووے، ہُن تسیں شریف صابر نوں ویکھو اوہنوں پنجابی آئوندی اے حالاں کہ اوہ ایم اے پاس تے نہیں۔ تہاڈی اک کانفرنس وچ پنج ست سکھ آئے سن اوہناں وچوں اک سکھ نے مینوں آکھیا جیہڑا کہ دِلی یونیورسٹی وچ پڑھاندا اے کہ ساڈے وچ تے ہیر سمجھن والا کوئی نہیں رہیا اوتھے کوئی ہیر نہیں پڑھا سکدا میں اوہنوں آکھیا کہ ساڈے وچ کوئی نہیں پڑھ سکدا سانوں وی بھُل گئی اے تے تسیں انج کرو کہ شریف صابر نوں اوتھے دِلی یونیورسٹی لے جائو اپنا پروفیسر بنائو تے اوہ تہانوں ہیر پڑھا آوے گا۔ نالو نال سمجھا وی آوے گا فیر اوس سکھ نے پُچھیا ہ ہیر دی کتاب کتھے ہے میں اوہنوں آکھیا کہ اوہ تے تہانوں خریدنی پوے گی ایس طرحاں اوتھے وی اک ادھی ہیر اپڑ گئی اے۔ ہُن تسیں ایہہ ویکھو کہ دِلی یونیورسٹی وچ ہیر سمجھن والا کوئی نہیں رہیا۔ یعنی ایم اے پنجابی دی ’’ہیر‘‘ نہیں سمجھدا۔ ایہہ اوہناں دا حال اے جیہناں دی پنجابی سرکاری زبان اے کیونکہ اوہناں نے وی ہندی وچ سنسکرت واڑ دتی اے۔ جے تسیں انگریزی نوں کڈھ چھڈو تے ساینس تے انڈسٹری وچ تسیں کدی وی ترقی نہیں کر سکدے کیونکہ دوسریاں زباناں دے سر تے تسیں اگے نہیں چل سکدے۔ ایہناں زباناں دا اینا ای فائدا اے کہ پرائمری ایجوکیشن وچ پڑھنا آسان ہو جاوے گا تے بالاں نوں اپنی تھوری بہت شناخت ہو جاوے گی ایس توں اگے نہیں چل سکدے جے پرائمری وچ وی پڑھائی جاوے تے بہت اے ایس طرحاں زبان زندا وی رہوے گی گھراں وچ شناخت وی ہووے گی عزت وی پیدا ہووے گی ایہہ بہت وڈا کم اے۔ باقی ایہہ سارا قصور پنجاب حکمران طبقے دا ہے کیوں جے اوہ کجھ نہیں کردے پنجابی لئی۔ ایس لئی میں پہلاں وی آکھیا ہے سی کہ ایہہ اک سیاسی تحریک ہے ایہنوں سیاسی طور تے چُکیا جاوے تاں کجھ ہو سکدا اے۔ ایہدے تے مینوں اک لطیفا یاد آ رہیا اے کہ 1960ء یاں 1970ء دی گل اے جدوں پہلی واری پنجابیاں دا جلوس نکلیا سی اوہدا لیڈر سی مشتاق بٹ اللہ جنت نصیب کرے اوہ فوت ہو گیا اے۔ اوہ اندرون شہر لہور دا رہن والا سی اوہ اک گڈی تے چڑھیا ہویا سی تے لائوڈ سپیکر تے رولا پا رہیا سی کہ ’’حضرات یہ پنجابی کا جلوس ہے‘‘ میں اوہدا کوٹ پھڑ کے کھچیا تے آکھیا اوئے ایہہ کیہ کری جانا ایں یعنی انداز لائو کہ پنجابی دا جلوس ہے تے اردو وچ اوہدی انائونسمنٹ کیتی جا رہی اے۔
میں تہانوں فیر ایہہ سوال کراں گا کہ سیاسی پارٹیاں نوں پنجابی دی تحریک چلاون لئی کس طرحاں مجبور کیتا جاوے؟
احمد بشیر:۔ ایہہ جیہڑیاں سیاسی پارٹیاں نیں پہلاں ایہناں دا کردار تے مقرر کرو کہ ایہہ کون نیں؟ ایہہ اک خاص طبقے دے لوک نیں جیہڑے اپنے ورکراں نوں نہیں ملدے کساناں نوںنہیں ملدے ہُن پیپلز پارٹی دا تجزیا کرو کہ اوہدا ایہہ حال کیوں ہویا۔ ایس لئی کہ تسیں کچی آبدی وچ تے جانا نہیں تے نہ ہی مزدور کسان نوںملنا فیر جنگ اخبار وچ اشتہار دینے نیں جیہڑے سٹھ پرسنٹ لوکاں نے پڑھنے نیں گلیاں محلیاں وچ نہیں جانا تے فیر ایہہ کرن گے کیہ؟
میں پنجتالی سال توں صحافت دے شعبے وچ آں میں تے اپنیاں چوں سیاست داناں نوں جاندا واں جیہناں دا ایہہ کردار ہے اوہناں وچ نیں اعتزاز احسن، سلیمان تاثیر، جہانگیر بدر تے حنیف رامے ایہناں نوں میں بہت چنگی طرحاں جاندا واں۔ باقیاں نوں جے میں نہیں جاندا تے ایہدے وچ میرا کوئی قصور نہیں۔ باقی پنجتالی ورھیاں توں لہور دا کوئی بندا ایہوجیہا نہیں جیہنوں میں نہ جاندا ہوواں۔ ایہہ وی نہیں کہنا کہ میرے گھر آ کے تے سلاماں کرو میں تے غریب آدمی آں تے کرئے دے مکان وچ رہنا واں سال دو سال مگروںمکان بدل کے تے کدھرے ہور جانا پیندا اے باقی میرے علاقے وچ پیپلز پارتی دا کوئی وی بندا اج تیک نہیں وڑیا تے نہ ای ایس الیکشن وچ وڑیا اے تے ایہہ پیپلز پارتی دی ناکامی دی وجہ اے۔ ہُن کیہڑی سیاسی پارٹی اے جیہڑی لوکاں کول جاوے گی مزدور تے کسان کول جاوے گی اوہ تے میجر اسحاق ہو سکدا اے۔ جیہڑا مر گیا اے تے اوہدی پارٹی نیں کیہڑی ترقی کر لئی اوہدے نال وی تے اوہی ویہ (0) بندے ای رہے نیں۔ اوہ پنجابی دا حامی سی اوہ پنجابی لکھدا وی سی اوہ پنجابی بولدا وی سی اوہدی موومنٹ وی سوشلسٹ سی پر اج دے لوکی تبدیلی نہیں چاہندے جدوں تبدیلی چاہن کے اودوں پنجابی لکھن پڑھن گے وی تے پنجابی بولن گے وی۔
جدوں تیک لوک پنجابی بولن لکھن تے پڑھن بارے سوچن گے اودوں تیک پنجابی مُک نہیں جاوے گی؟
احمد بشیر:۔ تُسیں حالے وی پنجابی مُکی ہوئی نہیں سمجھدے تسیں حساب تے لائو کے لہور وچ کنے گھراں وچ پنجابی بولی جا رہیا اے باقاعدا میں تے آکھنا واںکہ رہی سہی پنجابی وی ہولی ہولی مُک رہی اے۔ فیر بال تے بالکل نہیں بولدا۔ اسیں بُڈھے تے وکھری گل بالاں نوں تے پتا ای نہیں پنجابی دا۔ میں بہت وڈے وڈے پنجابی دے مامے ویکھے نیں تے ساریاں پنجابیاں دے مامیاں نوں وی میں چنگی طرحاں جاندا واں جیہناں دے اپنے گھراں وچ اوہناں دے بال اردو بولدے نیں۔ میں آکھ رہیا واں کہ میرے دو ترے میرے آکھے نہیں لگدے پر میریاں دھیاں میری عزت لئی پنجابی بولدیاں نیں فیر میں سوچدا واں کہ کھسماں نوں کھاوے پنجابی تے ایہہ لوک بعد وچ سمجھن گے جدوں ایہناں نوں سٹ گلے گی۔ جیہڑا کلاس سسٹم ہو گیا جے اوہ کمال ای ہے اپر کلاس (per Class) دا تے سارے کلچر زمین تے آ پیا جے تے فیر تسیں کیہ کرو گے۔ جدوں تہاڈی حکومت ای نہیں تے فیر تہاڈی زبان کیہ کرے گی۔ کیونکہ جیہدی حکومت ہوندی اے اوہدی زبان چلدی اے۔ فیر میڈیا بالاں نوں جمدے نال ای اردو تے لا دیندے نیں اُتوں انڈین فلماں تے ساڈیاں فلماں دا ایہہ جھوٹھیاں بھڑک باز فلماں نیں۔ ایہہ لہوری جھوٹی پنجابی بولدے نیں اوہناں دا جیہڑا ڈائیلاگ اے وآغا حشر دی نقل اے کیونکہ پنجابی دا مطلب سدھی سدھی گل کرنا تے ایہہ پجابی فلماں وچ بہت پُٹھی پنجابی بولی جاندی اے یعنی یارھاں تشبیہاں تے بارھاں استعارے لا کے ایڈا لما چوڑا ڈائیلاگ بولدے نیں کہ کسے دے پلے ای نہیں پیندا تے لوک وی حیران پریشان ہو کے تالی وجان لگ پیندے نیں۔ ایہہ زبان جیہڑی ساڈیاں پنجابی فلماں وچ ورتی جاندی اے ایہہ لہوری تھڑے باز غنڈیاں دی ہے۔ ایہہ اوہ بدمعاش لوک ورتدے نیں تے لہور وچ شریف لوک وی تے ہین اوہناں دی پنجابی ایہناں ورگینہیں ہے۔ فیر اوہ وکھاندے نیں کہ ہتھ وچ ڈانگ پھڑا دتی اے تے فیر اوہ چیک چیک کے آکھ رہیا اے ’’اوئے زمیندارا‘‘ ایہہ وی گل کرن دا کوئی طریقا اے ایہہ تے بزدلی دی نشانی اے۔ بہادر آدمی دا تے لہجا ای بہت دھیما ہوندا اے اوہ بڑھکاں نہیں ماردا۔
ایہناں نے کردار ای ایہو جیہے بنادتے نیں جو آوارا، غنڈا تے بدمعاش ہے اوہ ہیرو بن گئے نیں تے فیر اوہ جیہڑی لوئر مڈل کلاس دی جیہڑی پنجابی عورت اے اوہدا ہیرو ماہی مُنڈا نہیں جیہڑا پہلاں ہوندا سی بلکہ ہُن اوہدا ہیرو بدمعاش اے کیونکہ معاشرا اینا کمزور ہو گیا اے کہ اوہناں نوں بدمعاش تے غنڈے کولوں حفاظت دی اُمید ہوندی اے کہ ایہہ مینوں بچا لوے گا۔ جے ماہی مُنڈا ہویا تے اوہنوں تے کوئی انج ای تن دیوے گا۔
فلم دیاں گلاں توںیاد آیا کہ تسیں وی اک فلم بنائی سی اوہ قصا کیہ اے؟
احمد بشیر:۔ میں بس اک فلم بنائی سی اوہ وی میں ہالی وڈ توںپڑھ کے آیا ساں تے سوچیا پئی فلم بنائیے تے اپنے حساب نال بہت چنگی فلم بنائی سی پر اوہدے وچ مار پے گئی تے مار ایس گلوں پے گئی کہ اوہدا میوزک کلاسیکل سی تے ڈائیلاگ بہت سادے سن فیر اوہدی کہانیبہت مختلف سی ایس لئی لوکاں نے نہیں چکی تے میرے کولوں وی ایہو گلطی ہوئی سی جیہڑی اج تسیں کر رہے او کہ مینوں وی اپنی اوڈین دی سمجھ نہیں سی آئی۔ کمرشکل ازم ایس لئی نہیں سی پایا کہ میں کوئی بہت آئیڈیلسٹ آں بلکہ مینوں پتا ای نہیں سی کہ لوک کیہ منگدے نیں بلکہ جس طرحاں ساڈے شاعراںنوں پتا نہیں اے کہ لوک ارو بول رہے نیں اوہناں نوں سمجھان دا ویلا آ گیا، ایس طرحاں مینوں نہیں سی پتا کہ میرے فلم ویکھن والے کیہ منگدے نیں۔ میری فلم دا ناں سی’’نیلا پربت‘‘ ایہہ فلم میر اسخت تجربا سی تے ایہدے توں میں ایہہ سکھیا کہ جد تیک تسیں فلم وکھن والیاں نوں نہ سمجھو اوہناں نال سمجھوتا نہ کرو۔ تسیں اوہناں تے کجھ ٹھونس نہیں سکے۔ انڈیا وچ وی بہت چنگیاں فلماں بن دیاں سن جیہنوں ہر آدمی نہیں سی ویکھدا بلکہ خاص لوک ویکھدے سن کیونکہ ایہہ تجارتی مال ایس طرحاں زبان وی تجارتی مال اے جدوں تیک ایہدا کوی خریدار نہیں ہووے گا وہدا کوئی مُل نہیں ایس لئی تہاڈا جواب وی میرے لئی کوئی تسلی بخش نیں کہ نقصان چکن واسطے پرچا کڈھ رہے آں تے فیر نہ کڈھو پرچا جد کسے نے پڑھنا ای نہیں ویکھنا ای نہیں تے فیر نہ کڈھو پرچا ایس طرحاں تے تہادی تحریک وی اگے نہیں ودھنی۔
1950-60ء وچ اردو تو چکیاں پنجابی فلماں بندیاں رہیاں نیں ہُن کیوں نہیں بن رہیاں ایہدی کیہ وجہ اے۔؟
احمد بشیر:۔ پہلاں تے میں تہاڈی گل ای نہیں مندا کہ کدی اردو دی فلم چنگی سی یاں پنجابی دی فلم چنگی سی کیونکہ اردو دی فلم چنگی سی یاں پنجابی دی فلم چنگی سی کیونکہ اکو ایہناں دا لہجا اے تے اکو ایہناں دا فارمولا اے ہُن جس طرحاں سوسائٹی بدل گئی اے اوس طرحاں اوہناں دا طریقا کار وی بدل گیا۔ پہلاں سوسائٹی آئیڈیلسٹ تے رومینٹک سی ہُن سوسائٹی وائیلنٹ ہو گئی اے تشدد پسندہو گئی اے ایس لئی ہُن ایس طرحاں دیاں فلماں بنن لگ پئیاں نیں۔ ہُن کوئی بندا سچ نہیں بولنا چاہندا۔ ایس لئی ڈائیلاگ وی ولیویں دار آ رہے نیں پئی کوئی سمجھ نہ سکے فیر کردار وی اوہو جیہے آ گئے نیں۔
مولا جٹ سبھ توں زیادہ بزنس کردی اے ایہدی کیہ وجہ اے؟
احمد بشیر:۔ اوہ ایس لئی کہ اوہدے وچ تشدد وکھایا گیا اے باقی مینوں کوئی ہور فلم وکھائو جیہڑی آسان تے سدھی زبان وچ بنی ہووے تے چلی ہووے۔ اک میں تہانوںبہت دلچسپ واقعا سنانا واں میں اک واری گجرانوالے گیا کیونکہ گجرانوالے دے کول ای میر ا پنڈ اے۔ مینوں اوتھے میرے پنڈ دا بندا ملیا میں اوہنوں پُچھیا بئی توںکتھے گیا سی۔ اوہ مینوں آکھدا اے میں شہر ’’گجرانوالا‘‘ فلم ویکھن گیا سی۔ میں اوہنوں پُچھیا کہ یار جیہڑی فلماں وچ کُڑیاں وکھاندے نیں اوہ تے تہاڈی ثقافت نہیں تے تہانوں ایہدے غصہ نہیں آندا جدوں اوہ ایہہ سبھ کجھ وکھاندے نیں۔ اوہ مینوں آکھن لگا ’’اوہ جی سنوں پتا اے لہور دیاں کُڑیاںکنجریاں ای ہوندیاں نیں‘‘ ہُن تسیں ویکھو کہ اوہ بندا پنجاب نال اپنی شناخت نہیں کردا ایہناں تے فاصلا اے ساڈے ذہناں دا اے بلکل ایس طرحاں اے جس طرحاں اسیں میماں دا ننگا ڈانس ویکھن ٹُر جائیے تے آکھئے سانوں کیہ تسیں بچدیاں رہو۔
تہاڈا کیہ خیال اے پئی ایہہ فلم اجے وی کنجر ای بنا رہے نیں یاں دوجے لوک وی شامل نیں؟
احمد بشیر:۔ ایہناں فلماں دی ثقافت بہت خراب اے یعنی بدکردار، موقع پرست، ان پڑھ، جاہل، غیر ثقافتی لوک فلماں بنا رہے نیں۔جیہناں دی ثقافت کوئی نہیں۔ فیر ایہہ فلماں ایس لئی چلدیاں نیں کہ جیہڑے لوک ایہہ فلماں ویکھدے نیں اوہ وی ایہو جیہے لوک نیں جیہو جیہے فلماں بنان والے نیں کیونکہ ایہناں دا کلچر سانجھا اے۔ جے میں فلم بناواں گا تے میری فلم چلے گی نہیں کیونکہ میری فلم میرے کلچر والی ہووے گی تے میرے کلچر نوںکوئی جاندا نہیں، اوہدی کوئی شناخت نہیں مثلاً ساڈی جیہڑی عام پنجابی عورت اے اوہدا ہیرو ہُن بدمعاش ہو گیا اے۔ تسیں کسے دن کسے سینما وچ چلے جائو تے ویکھو کہ اوتھے بُڈھیاں نے برقعے پائے ہوئے نیں چدراں لپیٹیاں ہوئیاں نیں تے سینمے وچ بیٹھیاں ہوئیاں نیں تے سلطان راہی نال عشق کر رہیاں نیں، حالاں سلطان راہی بہت شریف، نمازی تے پرہیز گار آدمی اے پر اوہنوں کردار بدمعاش د املیا ہویا اے فلم وچ تے عام پنجابی بڈھیاں اوہنوں چاہندیاں نیں تے اوہناں بُڈھیاں نوں اوہدی شکل وچ ای پناہ نظر آندی اے ایس لئی ساڈے کلچر دے جیہڑے تصورات نیں، یعنی اک سوہنی مٹیار ہوندی سی تے اک ماہی مُنڈا جیہڑے ہُن کدھرے نہیں رہے۔ ایہدا مطلب اے رومانس نہیں رہیا۔ محبت تے نرمی نہیں رہی تے لوئر مڈل کلاس دیاں عورتاں سینما جا کے تے بڑھکاں سندیاں نیں تسیں کدی سینما جائو آواز نال تہاڈے کن پاٹ جان گے ایس لئی کہ ہر شے بھاری ہو گئی اے۔ آواز وی بھاری ہو گئی اے تسیں سینما جا کے تے پریشان ہو جائو گے۔
پنجابی فلماں دے ذریعے پنجابی زبان دی ترقی نہیں ہو رہی بلکہ پنجابی مزید ذلیل ہو رہی اے۔
تسیں اردو دی صحافت چھڈ کے تے انگریزی صحافت ول آ گئے او ایہدی کیہ وجہ اے؟
احمد بشیر:۔ جناب ایہہ میری کمزوری یاں مضبوطی سمجھ لوو کہ میں 10 فروری 1948ء وچ صحافت شروع کیتی اے ایس حساب نال میں لہور وچ سبھ توں پرانا صحافی آں۔ میں ایہہ فیصلا کیتا اے کہ میں ہر گورنمنٹ دی مخالفت کرنی اے تے میں اج تیکر کر وی رہیا واں ضیاء الحق دے خلاف بولدا رہیا واں۔ بہت مخالف کیتی اے ایس لئی مینوں پنج چھے مہینیاں پچھوں نوکری توں کڈھ دیندے سن جیہدے نال میں بہت پریشانی ویکھی اے بہت بے روزگار دا ساہمنا کیتا اے۔ بہت دھکے کھادے نیں پر میں اپنے اصولاں نال سمجھوتا اج تیک کیتا ہویا اے تے پکی پیریں کھلوتا ہویا واں۔ پر میں ہر گورنمنٹ دے خلاف آں جیہڑے گورنمنٹ توں باہر ہووے گا اوس مظلوم دا میں ساتھی آں۔ ہُن پیپلز پارٹی دا میں بہت کا سپورٹر آں پر میرے اگلے آرٹیکل وچ ہو چھپ رہایا اے پڑھنا تے فیر تہانوں پتا لگ جاوے گا کہ ایہہ گورنمنٹ کیہ کردی پئی اے۔ کیونکہ ہر گورنمنٹ نال مخالفانہ رویا رکھنا واں کیوں جے میرے نزدیک ہر گورنمنٹ عوام دشمن اے۔
تسیں کدی کسے گورنمنٹ نال سمجھوتا وی کیتا اے؟
احمد بشیر:۔ نہیں میں کدی وی کسے گورنمنٹ نال سمجھوتا نہیں کیتا۔ اللہ مینوں پاک رکھے۔ پنجتالی ورھے میرے ایویںلنگھے نیں۔ میں کسے وی گورنمنٹ نوں خش نہیں کیتا۔ کدی وی کسے گورنمنٹ نے مینوں شیخوپورے دے ٹرپ (rip) تے وی نہیں بلایا حالاں کہ مینوںبہت سارے لیڈر جاندے نیں فیر وی کسے لیڈر نے مینوںکدی اسلام آباد نہیں بلایا کدی باہر نہیں بھیجیا گیا۔ ایتھوں تیکر کہ لہور کوئی پارٹی ہوندی اے مینوں کوئی نہیں بلاندا۔ کیونکہ میںہر گورنمنٹ واسطے ناپسندیدا شخصیت آں۔ ایس لئی اللہ نے مینوں بہت عزت دتی اے۔
ایہہ تسیں رضاکارانہ طور تے کیویں بنے حالانکہ ایہہ تے بہت اوکھا کم اے؟
احمد بشیر:۔ ویکھو جی اپنی اپنی طبیعت دی گل ہوندی اے کہ تسیں جس ماحول وچ پیدا ہوندے او اوس طرحاں ای ہوندا اے فیر ہر بندا اپنی زندگی نال لے کے ای ٹردا اے کجھ لوکاں دے آئیڈیل وی ہوندے نیںجیویں ہُن میں ایہہ فیصلا کر لیا کہ ہر گورنمنٹ عوام دشمن اے تے میں جھوٹھ نہیں بولنا تے نہ ای میں جھوٹھ بولدا واں۔ عام زندگی وچ وی جھوٹھ نہیں بولدا فیر تسیں اک مشکل رستہ چُن لیا تے فیر اوہدے وچ وی اک لذت ہے ایس لئی میں فخر نال آکھ سکنا واں کہ ایس ظالم تے غلام ملک وچ میں آزد شہری دی زندگی گزاری ہے تے کسے دے تھلے نہیں لگا تے اوہدی میں قیمت دتی اے۔ دُکھ وی بھگتے، بے روزگاری وی بھگتی، گھر بار بال بچیاں نوںوی تکلیف دتی پر میرا ایہہ خیال اے کہ میں ہمیش سچ بولنا اے تے بے خوف ہو کے بولنا اے حالاں میں لکھدا پنجابی وچ آں کیوں جے میرا لہجا پنجابیاں ورگا اے۔ میرے فقرے میرا انداز گفتگو سبھ پنجابی ورگا اے۔ ایس واسطے پنجابی وچ لکھ رہیا واں۔ بھاویں انگریزی وچ لکھاں تے بھاویں اردو وچ لکھاںمیری جیہڑی تحریر ہووے گی اوہ پنجابی ہووے گی۔ سچی تے روشن کوئی تکلف نہیں ہووے گا۔ فیر میںلکھدیاں دلوں کوئی گل روکی نہیں کہ میں ایہہ گل کراں گا تے کوئی ناراض ہو جاوے گا جے ہوندا ہے تے ہو جاوے۔
ساریاں حکومتاں عوام دشمن ہوندیاں نیں تے حکمران وی عوام دشمن ہوندے نیں فیر تسیں ایہہ دسو کہ ایہناں حکومتاں وچوں گھٹ عوام دشمن کیہڑی ہے سی؟
احمد بشیر:۔ گھٹ کوئی وی نہیں سی تسیں ایہہ کہہ سکدے او کہ کوئی گھٹ جھوٹھا کوئی ودھ جھوٹھا پر عوام دشمن سارے ای نیں کیوں کہ ساریاں نے ٹیکس (ax) لاونے، ساریاں پُلس کولوںکم لینا، ساریاں رشوت کھانی، ساریاں اپنی مرضی دے قانون بنانے ایس توں وکھ ظلم کیہ ہوندا اے کوئی عوام نوں آ کے مارے ایہو ظلم نہیں۔ جدوں پاکستان بنیا ڈالر دی قیمت ساڈھے تن روپے سی تے اج۔ ایہہ عوام دشمنی ای ہے ناں۔
ساریاں حکومتاں اک اشتہار چلاندیاں نیں کہ عالم اسلام تے وغیرا وغیرا۔ تسیں عالم اسلام کیہڑا سمجھدے او؟
احمد بشیر:۔ جناب تمام نیشن سٹیٹس نیں کیہڑا تہاڈے نال کشمیر وچ لڑدا پیا اے کہنے تہانوں گرانٹ یاں قرضہ دتا اے۔ بھٹو صاحب نے اک واری آکھیا سی کہ اسیں اک اسلامی فنڈ بنانے آں ساینس تے انڈسٹری دا تے انڈسٹری مصر وچ لگائو تے ساینس پاکستان وچ لگا لو تے مرمر کے صرف اک ملین کٹھا ہویا سی۔ حالاں ایہہ کئی ملین دا منصوبا ہے سی تے کیہڑا عالم اسلام جیہدی تسیں گل کردے پئے او۔ فیر کسے تھاں اُمت دی گل نہیں ہوندی پاکستان توں علاوہ پر ایہہ جھوٹھ اے۔ تہاڈے نال ای کوئی ہے نہیں تے بھُکھے دے نال کون لگے گا۔ عرب تے سارے امریکا کول نیں۔ خلیج اوہناں دے کول نیں، مصری اسرائیل دے کولوں ڈرے ہوئے نیں شام اوہناں نال اڑیا ہویا اے تہاڈی کون گل کردا اے۔ ایہہ بوسنیا مر رہیا اے کشمیر تباہ ہو رہیا اے۔ تہانوںکسے نے کیہ دتا اے سیں کس عالم اسلام دی گل کردے پئے او۔ عالم اسلام دی تے شکل واضح ہو گئی اے کہ مولویاں نے تہانوں تن کے رکھ دتا اے ہُن اسلام تے لبھنا ای مشکل ہو گیا اے کیونکہ اسلام دیاں اینیاں تفسیراں ہو گئیاں نیں کہ پتا نہیں چلدا کہ کیہڑا اسلام ہے فیر کوئی ایہہ وی نہیں دسدا کہ ریاست کس طرحاں چل سکدی اے ہُن مثلاً منسٹر آف ایگریکلچر اسلام وچ کیہ کرے گا کنک ای واہے گا نا ہور کیہ کرے گا۔ ایہہ جیہڑے ریاستی ادارے ہوندے نیں ایہہ ہوندے ای سیکولر نیں۔ ایہناں نوں اسلام نہیں کہیا جا سکدا۔
پی ایل او نے اسرائیلی نال معاہدا کیتا اے تے ایتھے تکلیف سانوں ہو رہی اے ایہدے بارے تسیں کیہ آکھدے جے؟
احمد بشیر:۔ تسیں ایہہ دسو کہ اج تیک پی ایل او دی مدد کہنے کیتی اے تے کس عرب نے اوتھے اپنیاں فوجاں بھیجیاں نیں۔ پی ایل او کتھے جاوے ساڈے ملک وچ ایہناں مولویاںجماعت اسلامی آلیاں نے اوہناں دے خلاف اینا پروپیگنڈہ کیتا اے میرے نال اوہناں دیاں بحثاںہوئیاں نیں میں آکھیا کہ پئی اوہ القدس دی لڑائی لڑ رہے نیں۔ پر اوہ فیر آکھدے نیں نہیں ایہہ روسی ایجنٹ نیں۔ اوہناں دے خلاف ایہناں محاذ بنایا بھٹو صاحب نے اوہناں دی مدد کیتی۔ ضیاء الحق نے اوہناں دے بیڑا غرق کیتا تے اوہناں دے اُتے فائرنگ کروائی۔ اوہناں پھڑ کے مجرم وی بنایا تے اوہناں دی گل وی نہ منی۔ پی ایل او آلے وچارے بہت بہادر لوک نیں اوہ مر گئے تے کدھر جان کے اوہناںنوں ایہو لبھا تے اوہناں شکر کیتا۔
اوہ گل مُک نہیں گئی حالے گل ودھنی اے پر پی ایل او دی سانوں تکلیف زبانی ہو رہی اے نا اساں کیہ مدد کیتی اوہناں دی اسیں تے برگیڈیر ضیاء الحق نوں اوتھے بھیج کے تے اوہناں دا قتل عام کیتا سی اسیں ایہہ مدد کیتی اوہناں دی، ایہہ ستمبر دی 16 سولاں تاریخ دی گل اے۔ اوتھوں ای ضیاء الحق امریکا دی نظر وچ آ گیا تے اوہنوں چنگا لگن لگ پیا۔
روس دی موجودہ صورت حال توں بعد امریکہ عالمی کردار کجھ بدلے گا یاں اوہی رہوے گا تہاڈا کیہ خیال اے؟
احمد بشیر:۔ کیوں بدلے گا ہُن تے بہتی دھونس ہو گئی اے اوہناں وچ کنڈرٹیکشن پیدا ہو گئی اے سرمایا دار نظام وچ اوہ مسلہ مُک گیا تے ہُن دوجے مسئلے نیں کہ جاپان نال جرمنی نال یورپ نال لڑائی ہو رہی اے کیونکہ ہُن کیپٹل ازم نال ویلتھ (ealth) پیدا نہیں ہوندی تے ساڈے کول اوہناں دا مال خریدن کوئی پیسا نہیں رہیا۔ ایہہ جیہڑی مُشکل آئی اے تے میرا خیال اے کہ ایہہ مشکل چھیتی حل نہیں ہوندی۔ دوجی گل ایہہ کہ روس نے کیپٹل ازم دیاں جڑھاں نہیں پھڑیاں۔ صدر یلسن جومرضی کر لوے اوہدی وجہ ایہہ وے کہ اوہناں نے سوشل ازم دا مزا چکھیا ہویا ہے۔ فیر کیپٹل ازم ڈویلپ نہیں کر سکدے جدوں تیک تہاڈے کول کیپٹل مارکیٹ نہ ہووے یعنی ماتحت منڈیاں اوہ ساریاں امریکیاں، جاپانیاں تے یورپین کول نیں تے اوہناں مُنڈیاں نے روس نوں نہیں مننا تے اپنے سر تے سرمایا داری ترقی نہیں کر سکدی دوجا اوتھے اک ہور مسئلا ہے کہ اوتھے پنجاہ ہزار 50000 ہیوی یونٹ ہے نیں جیہڑے گورنمنٹ پراپرٹی نیں اوہ اوہناں نے ویچنے نیں تے روسی کول پیسا کوئی نہیں تے اوہ لین گے امریکی تے اوہناں نے اوہناں یونٹس نوں ٹھیک ٹھاک کر کے حال بنانا اے تے اوہدا نفع باہر جانا ہے تے روسیاں نوں ککھ نہیں لبھنا۔
اسیں وی سنٹرل ایشیا وچ اسلامی ریاستاں کیہ کہہ کے رابطے ودھانا چاہ رہے آں ایہدے بارے تیسں کیہ آکھو گے کہ ساڈا رویہ کیہ اے؟
احمد بشیر:۔ ساڈا رویہ ایہو اے کہ اسیں امریکا دا ایجنٹ بن کے اوہناں لئی رسائی حاصل کرنی اے فیر اوہناں نوں ساڈی لوڑ ہے کیونکہ ساڈے رستے آسان نیں مطلب ہےکہ ساڈی اپنی اکانومی (conomy) کمزور اے اسیں اوہناں دی کیہ مدد کر سکنے آں۔ باقی اسیں ایتھے اسلام دا اینا رولا پایا اے کہ اوہ خوفزدا نیں۔ افغانستان وچ امن قائم نہیں ہون دیندے ایس لئی اوتھے مسئلہ بہت ذکر گوہ ہے۔ سانوں اک بہت وڈا موقع ملیا سی پر اوہ گورنمنٹ کیہ کر سکدی اے جیہدے کول ٹکا دھیلا ہے نہیں اوہناں نوں تے تھوڑی تھوری مدد چاہیدی اے اوہناں کول تے ساینس اے تعلقات نیں پر اوہناں کول ڈالر کوئی نہیں۔ ساڈے کول وی ڈالر کوئی نہیںاوہناں نوں تجارت کرنی نہیں آندی پر سانوں تجارت کرنی آندی اے پر ساڈے کول پیسا کوئی نہیں۔ ساڈے کول ویچن لئی کاٹن ہے جے تے اوہنوں وی وائرس پے گیا تے ساڈے کول بچیا ککھ نہیں تے اوہناں کول وی ویچن لئی کاٹن ہیگی اے باقی اوہناں کولوں تسیںکچھ چیزاں لے سکدے اوہ بجلی وغیرہ تے جیہدے لئی کوئی ڈالر وغیرہ دینے پین گے پر اوہ بازار بہت وڈا اے جے تسیں اوہناں نال کوئی سانجھ سمجھوتا کر سکو تے فیر ٹھیک اے ایہہ ہُن مینوں نہیں پتا کہ ایہہ سمجھوتا کر سکن گے کہ نہیں کیونکہ وزیر سردار آصف علی نے اوتھے جا کے کجھ سمجھوتے کیتے سن تے دوجیاں نے رولا پا دتا سی نواز شریف نے وی نہیں منیا یس۔ مولوی تے ہُن مُک گئے نیں ہُن بے نظیر کیہ کردی اے ویکھنا ہُن مولوی کدی واپس نہیں آون گے اوہناں دا سٹیٹ کلچر تے بہت پھے سی تے ہُن بے نظیر کیہ کردی اے سوال تے ایہہ ہے کہ ایہہ وی کوئی تبدیلی نہیں چاہندی۔
ایہہ جیہڑا اج کل نعرہ لگ رہیا کشمیر بنے گا پاکستان ایہداکیہ بنے گا؟
احمد بشیر:۔ ایہہ نہیں بن سکدا کیونک اوہناں دی آبادی ہے پنجاہ لکھ تے رقبہ اوہدا 70x20 میل ہے تے اوہناں نوںباہروں کوئی مدد نہیں مل رہی فیر ایہناں دی دنیا وچ گل نہیں چُکی فیر انڈیا وچ آئین بدلن لئی دو تہائی تعداد کسے کول نیں۔ فیر اوتھے کوئی نہیں چاہندا کہ سمجھوتا ہو جاوے حالاں کہ امریکن چاہندا اے کہ صلح صفائی نال سمجھوتا ہو جاوے۔ ایہہ تے خواہش دا مسئلا اے پر اوہدے تے پریشر کیہ اے۔ امریکا انڈیا نوں بلڈ کرنا چاہیدا اے کہ اوہ چین نال صلح کر رہیا اے تے امریکا پریشان ہے تے ایس لئی انڈیا نوں اوہ کوئی ایسی تکلیف نہیں دین گے۔
کجھ لوک آکھدے نیں کہ امریکہ پاکستان وچ ایہو جیہی حکومت لیانا چاہندا اے کہ جس طرحاں پی ایل او نے اسرائیل نال سمجھوتا کیتا ہے تے اوہ وی سمجھوتا کر لوے؟
احمد بشیر:۔ ایتھے انکار کس نے کیتا ہے۔ ایتھے نواز شریف راضی ہے، معین قریشی راضی ہے تے بے نظیر من جاوے گی پر انڈیا کیوں منے گا۔ انڈیا تے کوئی پریشر نہیں۔ سری نگری میں پنج سال رہ آیا واں اوتھے حضرت بل دی اوہ پوزیشن اے جیہڑی امرتر وچ سکھاں دے گولڈن ٹمپل دی ہے۔ کشمیری ہُن پاگل ہو جاوے گا پر اوہ کنے بندے نیں ایس قدر انڈیا نے اوتھے دے بندیاںنوں دُکھ دتا اے جیہدی کوئی انتہا نہیں۔ جیہڑے حضرت بل دے مزار دے اندر نیں اوہناں نوں گولڈن ٹمپل دے سکھاں وانگوںمارنا چاہندے نیں تے اوہ چاہندے نیں کہ یاں کوئی گروپ مل جاوے جیہدے نال رل کے اسیں الیکشن کروا لئیے ایہہ سیاپا لما ہے ایہہ چھیتی کیتیاں نہیں مُکدا باقی کشمیریاں دی مینوں کوئی اُمید نظر نہیں آ رہی کیونکہ بھارتیاں اُتے ورلڈ پریشر نہیں ہے کہ ضرور صلح کرو گے۔
نوٹ:جناب احمد بشیر ہوراں دا ایہ انٹرویو ریکارڈیڈ سی جیڑ مہینا وارا جینئیس کراچی دے نومبر۔دسمبر994دے شمارے وچ چھپیا۔
Ahmad Bashir
Trained in film direction from Hollywood, directed and produced "Neela Parbat", which was Pakistan's one of earliest experimental feature films.
Ahmad Bashir
Noted journalist, intellectual, writer and film director Ahmed Bashir died of liver cancer at the Services Hospital Lahore on December 25, 2004. He was 81. Born in Aimanabad near Gujranwala on March 24, 1923, Bashir did his BA from Srinagar and went to Bombay for a career in acting, where he ended up in writing for film magazines and contributed considerably to film journalism.
After partition, worked for several newspapers in Pakistan, however, he is remembered for his days at Daily Imroze with particular fondness. Ahmed Bashir also worked for the Department of Films & Publications and later for National Film Development Corporation (NAFDEC).
Among the several books that Bashir wrote, the most talked about is Jo Milay Thay Raaste Mein. This book contains pen sketches of eminent literary personalities of the like of Kishwar Naheed, Safdar Mir and Mumtaz Mufti.
In 1968, Ahmed Bashir, trained in film direction from Hollywood, directed and produced Neela Parbat, under the banner of Filmotopia. Neela Parbat was Pakistan's one of earliest experimental feature films. The film starred Muhammad Ali, Husna, Shahnawaz (Senior), Komal, Talish and Kamal Irani. Komal portrayed the sensual play thing for Mohammad Ali, both of whom did fine, but the whole film was dominated by Talish - that unparalleled character-actor of Pakistan. Ustad Abdul Qadir Piya Rang, one of the senior classical music vocalist of his times, composed the music for this film.
Neela Parbat was a harrowing tail of lust, greed and sexual infidelity. Because of the steamy scenes of the side heroine Komal, the film was declared Pakistan's first 'adults only'. The film proved to be too much of a alternative genre in our commercially dominated cinema. It flopped, mainly because very few could understand the psychological movie and its symbolic connotations. The film, certainly inspired by universal rhetoric about parallel cinema, could not compete with the mediocrity of the times- love stories laced with middle class social awareness.
After the failure of Neela Parbat, Bashir never ventured in to film making or production. Ahmed Bashir was brother of short story writer Begum Perveen Atif, and father of poetess Neelam Bashir and television actress Bushra Ansari.
Source of this note on Ahmad Bashir:
http://mazhar.dk/film/directors/ahmadbashir.htm
|
