|
کھوجکار،ناول کار تے سوجھوان احمد سلیم نال گل بات
انٹرویو:اشفاق نابر
جینیئس: تہاڈے انٹرویو بہت گھٹ چھپے نیں کیہ تسیں انٹرویو دینا پسند نہیں کردے؟
احمد سلیم: نہیں جی میرا کوئی انٹرویو نہیں چھپیا کدی ، میں ایس قابل نہیں آں کدی کیتا وی نہیں کسے نے۔ (ہسدیاں ہوئیاں۔)
جینیئس: نہیں اوہدی کجھ وی وجہ ہو سکدی اے ہو سکدا تسیں انٹرویو دتا ای نہ ہووے بہت سارے لوک جیویں نہیں دیندے؟
احمد سلیم: ایہہ تے تساں بڑا سیرئیس مسئلہ چکیا اے ایہدے تے گل بات ہونی چاہیدی اے۔
جینیئس: تسیں پہلاں تھوڑی جنی جانکاری کرائو کیوں جے اسیں تے تہانوں جاندے آں پر پڑھن والے تہانوں نہیںجاندے؟ ایہہ جیویں گجرات والے کہندے نیں تسیں گجراتی او، جہلم والے کہندے نیں تسیں جہلمی او سرگودھے والے وی کلیم کردے نیں انج تسیں چنگا بھلا تنازعے والا مسئلہ بنے ہوئے او اوہدے بارے کجھ دس پائو؟
احمد سلیم: (ہسدیاں ہوئیاں) پہلے میں اپنے جغرافیے دا نکھیڑا کراں ویکھو جی میری پیدائش ہوئی میانہ گوندل وچ ایہہ پنڈ اے تحصیل پھالیہ ضلع گجرات وچ میرے پیو میرے چاچے تے میرے دادا اوتھے ضلع جہلم پنڈ دادن توں نکل مکانی کر کے جا وسے سن میری پیدائش توں کوئی پندھراں ویہہ سال تے پنڈ دادن خان بھیرہ میانی ایہہ تِن علاقے نیں جیہڑے ساڈی کمیونٹی دے تن پِنڈ نیں کھوجے کہلانے آں پر اوتھے سانوں خواجگان وی کہیا جاندا اے اوہدے وچ سب کاسٹ نیں سہگل ڈھلوں سہتے سیٹھی میری ماں سہگل اے میرا پیو اروڑا اے ایس طرح دیاں سب کاسٹ نیں۔ پنجویں یا چھیویں پیڑھی توں جا کے اسیں مسلمان ہوئے تے میانی تے بھیرہ سرگودھے وچ آوندا۔ پِنڈ دادن خان جہلم وچ آوندا اے میانہ گوندل ضلع گجرات وچ آوندا اے تے ایس طرح ویکھیا جائے تے میرا تعلق بندا اے ایہناں تناں ضلعیاں نال ایویں جے کر کلچرل سائیڈ توں ویکھیا جائے تے میں سمجھناں کیوں جے انتظامی ڈویژن ہوندی اے ضلع دی ڈویژن تے تحصیل بھلوال پھالیہ تحصیل پِنڈ دادن خان ایہہ تنوں علاقے جے کر اِک ضلع بنا دتے جان تے کلچرلی اِک یونٹ ہوئے گا تے اوہناں دا اپنے ہیڈ کوارٹر نال کوئی تعلق نہیں ہوئے گا ایتھوں میری جیہڑی جمن دی تھاں اے یا میرے وطن دا سوال ہے ایتھوں میں ایہہ سوال پیدا کر رہیا واں جے سانوں پہلے تے پنجاب دی ڈویژننگ دی تھاں پہلے کلچر ڈویژننگ بارے سوچنا پووے گا تے کلچرل ڈویژننگ جیہڑی اے اوہ اگے بہت اگے جا کے کِتے زبان دی ری ڈویژننگ دی گل لیاندی اے۔
جینیئس: اجے ایہہ گل مُکی نہیں پئی تساں کتھے تعلیم حاصل کیتی روایتی انداز نال پر تسیں اوہنوں پہلے پورا کر دیو؟
احمد سلیم: اچھا، اچھا میں جی اپنا میٹرک پشاور توں کیتا سندھ یونیورسٹی حیدر آباد توں میں بی اے کیتا کراچی توں میں فلسفے وچ ماسٹرز دی ڈگری لئی سو کالڈ گولڈ میڈلسٹ ٹاپ کیتا۔ مینوں اوس توں پچھے کسے یونیورسٹی وچ جاب نہیں مل سکی اوتھے فلسفہ پڑھان لئی تے صحافت میں پہلے کرداں ساں پارٹ ٹائم جاب دے طور اتے فیر تھوڑی جیہی شدھ بدھ ہو گئی میں سوچیا ایہنوں پیشے دے طور تے اپنا لیئے نوکری میں کئی سال نہیں سی کیتی۔ ایس دوران میں فوک ہیرٹیج وچ کم کردا رہیا ساں۔ بھٹو صاحب دے دور وچ مینوں کڈھ دتا گیا سی جاب وچوں 1976ء وچ تے اوہ نوکری نہیں ملی تے میں اِک واری فیر صحافت وچ آ گیا ساں پر صحافت وچ وی میں جیہڑی پریکٹیکل صحافت اے رپورٹنگ یا جیہڑی ڈیسک ڈبنگ وغیرہ اوہ نہیں کردا ساں ہڈوں میں میگزین اور فیچر سائڈ تے اپنے آپ نوں رکھیا تے اوہ کئی سالاں توں جاری اے اوہدے وچ وی میں اپنی پسند دا جیہڑا موضوع سی مطلب ساڈا علاقا پنجاب ہو گیا سندھ بلوچستان پختون علاقے جیہڑے نیں اوہناں دی تاریخ دی کھوج اوہناں دی کوشش کس کس طرح اوہناں نے آزادی دی منزل پائی تے کیہ کیتا تے اوہناں دی سانجھے سمے اوہناں دی آپسی اختلافات ایہناںموضوعات تے میں لکھدا واں تے دوجے لفظاں وچ میں اوہ ای لکھدا واں جو میں لکھناں چاہناں واں پر اوہدے نال مینوں روٹی وی ملدی اے۔ ایس موضوع تے سیاست تے میرا اِک ریسنٹ اِک انٹرسٹ بنیا پچھلے پنج سالاں توں سیاست تے پہلی کتاب لکھی ’’ٹوٹتی بنتی اسمبلیاں‘‘ شاید اوہ اسمبلیاں دی برکت سی یا کیہ سی کھپ پے گئی اوس کتاب دی۔ فیر میں دس بارھاں کتاباںلکھیاں سیاست تے کوئی پنجاہ دے نیڑے میریاں تصانیف اردو، پنجابی تے انگریزی وچ نیں ایہہ اے جی میرا کل تعارف اے۔
جینیئس: کسے زمانے وچ تسیں گورنمنٹ دے پروہنے وی رہے اوہ اوہ کیہ کہانی سی؟
احمد سلیم: 70-71 ء دی گل اے جی جدوں شیخ مجیب الرحمن دی پارٹی نے 71 وچ اکثریت حاصل کیتی تے اودوںمیں نیشنل عوامی پارٹی دا بڑا سرگرم رکن ہوندا ساں تے نیپ جیہڑی سی سیاسی طور اِک تے عوامی لیگ دی حلیف سی یعنی ساتھی دوست پارٹی سی نظریاتی ہم آہنگی سی نظریاتی ہم آہنگی دی بنیاد ایہہ سی کہ جیہڑا وی اکثریت لے کے جتھے اوہنوں پارلیمنٹ وچ جا کے ایوان تے قبضہ کرن دا حق ہوندا اے۔
جینیئس: جمہوری سوچ دے حوالے نال؟
احمد سلیم: جی ہاں اصولی طور تے وزیر اعظم سی شیخ مجیب الرحمن بھٹو صاحب نوں یا یحییٰ صاحب نوں کسے نوں وی ایہہ حق نہیں سی پہنچدا کہ ’’ادھر ہم ادھر تم‘‘ یا جو وی کجھ غیر جمہوری طور تے کرن اوہ غلط ہوئے گا۔ اِک تحریک چلی تے اسیں بنگالی عوام دی آواز دا ساتھ دتا اوہدی وجہ توں مینوں یحییٰ خان دی فوجی حکومت نے پھڑ کے اٹھ مہینے اندر رکھیا تے ثابت اوہ ای ہویا جو اسیںکہندے ساں جمہوری آرزواں نوں کچلیا تے ملک ٹُٹ جائے گا جغرافیائی تبدیلیاں آ جان گیاں تے اوہ سانحہ ہویا قائد اعظم دا پاکستان ٹُٹ گیا تے بھٹو صاحب دا نواں پاکستان جنم لے گیا۔
جینیئس: تسیں لکھنا کدوں شروع کیتا؟
احمد سلیم: 1964-65ء وچ میں اودوں شعر تے پہلے لکھدا ساں سکول دے زمانے توں پر اوتھے مینوں دو بندے ٹکرے نور کشمیری تے ارشاد اوہ شاید پنجابی وچ ودھ ایکٹو سن نور کشمیری تے اردو وچ وی لکھدے سن پر پنجابی دے بنیادی شاعر سن اوہناں دے اثر ہیٹھ آ کے اوہناں نے دسیا جے اسیں دو بندے پنجابی دا مجموعہ چھاپ رہے آں ساڈے کول پیسے گھٹ نیں جے توں رل جائیں تو پیسے رلا کے اسیں تنوں اِک مجموعہ چھاپ لئیے تے میں کہیا کہ میں تے پنجابی وچ شاعری نہیں لکھدا اوہناں کہیا توں شاعر تے ہیں تیری اردو شاعری دا پنجابی وچ ترجمہ کرلئیے اوہناں نے اِک یا دو راتاں بہہ کے میریاں نظماں دا ترجمہ کیتا انج میرا پہلا پنجابی دا مجموعہ آیا سی ’’نور منارے‘‘ انج میں پنجابی دا شاعر بنیا تے میں ہمیشہ ذکر کرناں بئی اوہناں دو بندیاں مینوں ایس پاسے لایا۔
جینیئس: لہور آون مگروں کیہ کردے رہے تسیں؟
احمد سلیم: میں جی 67ء وچ کراچی توں لہور آ گیا تے جدوں میں لہور آیا تے میرے اُتے سندھی دے اثرات سن یعنی جدوں میں پنجابی لکھنا شروع کیتا تے قدرتی طور تے میریاں سندھی شاعراں تے ادیباں نال ملاقاتاں ہونیاں شروع ہو گئیاں جیہڑے اداکار کراچی توں آوندے سن۔ سندھی ادبی سنگت اوہناں دناں وچ بڑی اِک تاریخی تحریک چلا رہی سی جئے سندھ ہن تے اوہ ری ایکشنری تحریک بن چکی اے پر اودوں اِک بڑی پروگریسو نے جمہوریت پسند تحریک سی۔ اوناں دی اِک تنظیم سی بزم صوفیائے سندھ، بزم صوفیا تے سندھ اوس سیاسی تحریک دے روح رواں سی اوس پلیٹ فارم توں جی ایم سید اِک سالانہ خطبہ دیندا سی تے اوہ خطبہ پورا سال عوام دی آواز بنیا رہندا سی۔ لوک ایوب خان دی آمریت دے خلاف وی لڑدے سن تے اردو دی آمریت دے خلاف وی سندھ وچ لڑدے سن تے پنجابی Domination دے خلاف وی۔ پلیجو صاحب وی اوہدے وچ شامل سی پلیجو صاحب شیخ ایاز جی ایم سید دے چیلے سن پر پلیجو بے حد ذہین بندا سی شیخ ایاز بہت کری ایٹو بندہ سی تے سندھ دی اِک ہور شخصیت سی محمد ابراہیم جوئیو زندہ نیں اجے اوہ اِک بزرگ۔ اوہ اِک طرح دی فکری رہنمائی کردے سن یعنی ایہنوں انج وی کیہا جا سکدا اے جی ایم سید دی تھاٹ دے پچھے جوئیو صاحب دا ہتھ اے تے ایہہ کوئی مبالغہ نہیں ہووے گا تے اوہ اثرات لے کے میں لہور آیا ساں تے سندھی ادبی سنگت دے پیٹرن تے 67ء وچ پنجابی ادبی سنگت قائم ہوئی سی تے میری ملاقات ایتھے آصف خان، راجا رسالو، شفقت تنویر مرزا ہوراں نال ہوئی آصف خان اودوں ’’پنجابی ادب‘‘ رسالہ کڈھدے سن اوہ بے حد معیاری پرچہ سی پنجابی دا۔ میرے آون توں پہلاں ’’نور منارے‘‘ پہنچی ہوئی سی اس زمانے وچ مجلس شاہ حسین بڑی ایکٹو سی تے بڑا کم ہو رہیا سی۔ رائے منصب علی کتاباں چھاپن دے سلسلے وچ مالی مدد کردے سن تے اوس زمانے وچ پنجابی ہیرو دا تصور نجم حسین سید دے ذہن وچ اٹھیا تے اوہناں نے اینوں اپنے مضموناں دی شکل وچ لکھنا شروع کیتا بعد وچ پوئٹری وچ۔ مطلب اے 69ء تیک جاندیاں جاندیاں ایہہ سلسلہ بہت اگے پہنچ گیا سی۔
میں اوہناں دے نال بلائینڈلی انوالو ساں میرا خیال سی کہ اردو جیہڑی اے اوہنے نہ نرا پنجاب تے پنجابی زبان دی ترقی روکی ہوئی اے سگوں عوام دی ترقی وی روکی ہوئی ہے۔ ہڈوں پورا ملک اوہدی جکڑ وچ اے۔ اوس ویلے اُکا ایہہ فرق نہیں کردا ساں کہ اردو دے کجھ لوک یا کجھ ذہن ایہو جیہے وی ہن جیہڑے ساڈے نال اتفاق رائے کر سکدے نیں ساڈی زبان دے حق وچ تے اوس انتہا پسندی دے وچ میں کافی اگے چلا گیا ساں۔ میرا اِک پمفلٹ سی ’’پنجاب‘‘ جیہڑا کہ 69ء وچ چھپا سی تے چھاپن ہار سن سید سبط الحسن ضیغم ہوریں اوہناں ایہہ پمفلٹ گوجرانوالیوں چھاپیا سی تے اوہ بڑے خوش ہوئے سن ایس توں فیر میری اوہناں دے نال بڑی دوستی ہو گئی در اصل اوہ سارا ذہن سی جدوں ایہہ سارے لوک اکٹھے ہو گئے سن میں نویں ذہن نال لہور وچ نواں شکار ساں اوس رنگ وچ پورے طور تے رنگیا گیا ساں۔ بعد وچ میں جدوں اوس بُک لٹ اتے غور کیتا تے مینوں لگا ایہہ گلاں ٹھیک نیں پر ایہہ غلط زبان وچ تے غلط اظہار نال کیتیاں گئیاں نیں خیر اوس توں بعد ہیرو دے مسئلے تے ساڈی پہلی جیہڑی فکر ہوئی سی میری تے نجم صاحب دے گروپ دی اوہ 71 ء دے مارچ وچ ہوئی سی۔ 26 مارچ 1971ء نوں آخری اتوار سی مارچ دی اودوں شاہ حسین دا میلہ ہوندا اے۔ تے 26 مارچ 1971ء نوں یحییٰ خان نے پاکستانی فوجاں بنگال وچ اتاریاں سن۔ پنجابی ادبی سنگت دی ٹریڈیشن سی میلے وچ پاک ٹی ہائوس لہور توں بس ٹُردی سی اوہ بھنگڑا پاندے جاندے سن۔ تے اوتھے جا کے وی بھنگڑا پاندے سن۔ جس ویلے اسیں پہنچے تے میں آکھیا اج اسیں ایہہ پروگرام منسوخ کر دئیے۔ تے ایتھوں اسیں اِک بیان جاری کرئیے کہ پنجابی فوج جیہڑی اوتھے گئی اے اوہ بنگالی عوام تے پاکستان دے خلاف اِک سازش اے تے اسیں اوہنوں کنڈم کردے ہاں۔ میں کیوں کہ نیپ دی سیاست کردا ساں تے نیپ دا موقف سی کہ مجیب الرحمن نوں سرکار بنان دا حق دیو۔ اوہناں نے میرے نال اختلاف کیتا تے اوہناں نے کہیا ’’نہیں‘‘ خیر اوتھے اِک ہور طریقہ کار سی کہ فیصلہ جدوں ہو جاندا سی تے اسیں سارے اوس دی پابندی کردے ساں تے میں وی گیا اوس بھنگڑے وچ رلیا میرے نال اِک ہور بندا سی آصف شاہکار اساں دوناں واپس آ کے نظماں لکھیاں جیہناں دا مطلب ایہہ سی کہ اج اسیں اپنے بھراواں دیاں لاشاں اُتے نچے آں تے فیر میں اپنی نظم اردو وچ ترجمہ کر کے کراچی دے اِک رسالے وچ چھپن لئی بھیج دتی اتے آصف شاہکار نے پتہ نہیں اوہدا کیہ کیتا ہووے گا؟ پر میری نظم چھپ گئی تے کوئی دسویں دیہاڑے مگروں میں اپریل دے فرسٹ ویک وچ اریسٹ ہو گیا ساں ایہہ سی چکر اٹھ مہینے بعد کدھرے میں جنوری 1972ء وچ باہر آیا ظاہر اے اوہدیاں تفصیلاں بہت زیادہ نیں اوہ سارا کجھ تہاڈے ساہمنے اے۔ 72ء توں بعد ہیرو دے مسئلے اتے بہت سیرئیس گلاں باتاں ہوئیاں تے میں سوچیا کہ 67ء توں لے کے 72ء تیک پنجاب نوں کیہدے کولوں خطرہ سی کہ سانوں اِک ہیرو دی لوڑ پیندی۔ کیہ اسیں سندھ دی زد وچ ساں؟ ساڈے اُتے صوبہ سرحد حملہ کر رہیا سی؟ بلوچستان حملہ آور ہون والا سی؟ کیہ افغانستان ولوں فوجاں اُتر رہیاں سن؟ کیہڑی چیز سی جیہنے پنجابی شناخت لئی خطرے دی گھنٹی وجا دتی سی تے سانوں دُلا بھٹی دی لوڑ پے گئی سی تے کیہ اِک غلط وقت تے دُلا بھٹی دا ناں لے کے اسیں دراصل ایہہ تے نہیں کر دتا کہ دُلا بھٹی وی ظالماں وچ شامل ہو گیا اے۔ کیونکہ دُلابھٹی تے ظالماں دے خلاف لڑن دی آواز تے سمبل سی تے اوس دیہاڑے جس دیہاڑے بنگال وچ گولیاں چلیاں سن اوس دیہاڑے اسیں لہور دے اِک باغ وچ بھنگڑے پائے تے ایہہ بھنگڑے اوس دی یاد وچ پائے گئے جیہنے لہور دے کنگرے بھورن تے دِلی دے تخت نوں اڈان دا اعلان کیتا سی۔ ’’بھاجڑ پا دیاں تخت لہور وچ‘‘ دُلے نے تے ایہہ اعلان کیتا سی اوہدی یاد منا رہے ساں سانوں بالکل ایہہ احساس نہیں سی کہ اسیں خود اپنے خلاف اِک عمل کر رہے آں۔کیونکہ مینوں اینا نقصان بنگالیاں دا نہیں لگدا سی کیونکہ مینوں پتا سی جیہڑی قوم اپنا حق لینا جاندی اے سیاسی شعور رکھدی اے اوہ لڑ بھڑ کے وی اپنا حق لے لےَ گی۔ نقصان صرف ساڈا سی کہ اسیں ہور پچھے چلے جاواں گے لہٰذا اسیں پندھراں سال تک سندھی وزیر اعظم دی غلامی وچ چلے گئے اودوں بعد جے تسیں ہسٹری نوں ایس پہلو توں ویکھو نا تے بنگالی وزیر اعظم آوندا سی دو سال بعد ٹُر جاندا سی اوہ وچارا انجے خوشامداں کردا رہندا سی۔ تے ایس پہلو توں تسیں نہیں سوچیا کہ بنگالیاں توں گلوں خلاصی کر کے پنجاب نے کس دی غلامی قبول کیتی تے کنے سال تک کیتی رکھی تے ہن وی اے غلامی ہو رہی اے۔ کدے کہیا جاندا اے جونیجو نوں وزیر اعظم بنائو جتوئی نوں وزیر اعظم بنائو یا بے نظیر نوں بنائو مطلب ایہہ وے کہ بئی معاملہ اوتھے ای رُکیا ہویا اے۔
جینیئس: ایس توں بعد تسیں فیر کراچی چلے گئے او کیہ سلسلہ سی؟
احمد سلیم: ہاں جی، کراچی وچ تہاڈے ساہمنے ای سی سارا سلسلہ فری لانسنگ سی کدی کدھرے چلے جاندے ساں کدی کدھرے۔ روسی ایمبیسی وچ مترجم دا کم وی کیتا تے اوہناں دے جیہڑے پریس ریلیز وغیرہ اخباراں نوں جاندے سن اوہ بھیجن دی ڈیوٹی کیتی فیر اِک رسالہ اے ’’جفاکش‘‘ اوہ اِک کرسچنز دا ادارہ (عمل و انصاف سی) اوہناں نے کہیا کہ سانوں اڈیٹر دی لوڑ ہے میں اودوں یونیورسٹی وچ پڑھ رہیا ساں تے میں اڈیٹری کر لئی دو تن سال خموشی نال گزر گئے پر چوتھے سال پادریاں نے کہیا جی ایہہ کیہ چھپ رہیا اے ایہدے وچ۔ چرچ دے پیسے نال سوشلزم دی پرچار ہو رہی اے۔ پنجویں سال اوہناں ایہہ اعلان کر دتا کہ میں سوشلزم بند کردیاں یا ایتھوں ٹُر جاواں تے اوہ اِک افسوس ناک اینڈ ہویا تے ہور فری لانسنگ سٹار ڈان ہیرالڈ وغیرہ وچ کیتی اس زمانے وچ میں 1984-85ء وچ انگریزی ول آیا فیر مینوں پتا لگا کہ انگریزی اوہ زبان اے جیہدے وچ تسی زندہ رہ سکدے او بڑی آسانی نال نوکری کیتیوں بغیر روٹی ملدی اے بڑی وافر جنی تسیں محنت کر لئو اونی روٹی کما سکدے او۔
جینیئس: تسیں نوکریاں چھیتی چھیتی کیوں بدلدے رہندے او؟
احمد سلیم: جی میں اِک دوست کولوں پچھیا سی بئی جیہڑی حکومت بدلدی اے میری نوکری ختم ہو جاندی اے تے کیہ طریقہ اے نوکری دے رہن دا تے اوہنے کیا سی کہ میں اِک طریقہ دساں گا پر توں منناں نہیں میں کہیا کہ میں مناں گا جے کوئی تیرا بہدف طریقہ اے۔ اوہنے کہیا فیر نوکری نہ کر میں اوہدے مشورے تے عمل کیتا ایہہ اِک سال پہلاں نوکری کیتی اے دس سالاں بعد (فرنٹیئر پوسٹ وچ) پر میں دو واری Resign کر بیٹھاں اوہدی وجہ کوئی اختلاف نہیں اوہدی سمپل جیہی وجہ اے کہ میں جیہڑا پروگرام بنایا سی کہ صبح دس وجے توں لے کے اِک وجے تائیں میں شامیں چار وجے توں لے کے 9 وجے تائیں لکھدا ساں اوہ ڈِسٹرب ہو گیا اے۔ ہُن راتیں 9 توں لے کے 12 تیک لکھن دا پروگرام بنایا اے اوس توں پچھے 6 توں 9 وجے تک دا اے جیہڑا سردیاں وچ بہت اوکھا ہو جائے گا ایہہ مینوں تھوڑی جیہی پریشانی اے کیونکہ میرے پروجیکٹ بہت نیں لکھن دے کئی کتاباں زیر تصنیف نیں۔ پر میرا کوئی خاص مشن نہیں اے نوکری چھڈنا تے نہ میں ملازمین دا نوابزادہ نصراللہ آں بئی اختلاف رائے رکھاں ہر ویلے۔
جینیئس: پنجابی زبان مُکدی جا رہی اے ایہنوں کیویں بچایا جا سکدا اے؟
احمد سلیم: میرا خیال اے کہ ایہہ تاثر کسے خوف دی بنیاد تے قائم کیتا گیا اے تے خوف جیہڑا اے تے کمزوری توں پیدا ہوندا اے کمزوری جیہڑی اے، اوہ بندے دے اندر ہوندی اے اوہ باہر نہیں ہوندی ایہدا مطلب اے بئی باہروں حملہ نہیں ہو رہیا اندروںکوئی کمزوری اے جیہنوں اسیں دور کرن توں بچنا چاہندے آں یاں اوس دی نشاندہی کرن توں ڈردے آں۔ میرا ذاتی تاثر ایہہ وے بئی پنجابی اس کارن نہیں کہ کتاباں چھپ رہیاں نیں ایس وجہ توں نہیں کہ رسالے وی نکل آئے نیں اس وجہ توں نہیں کہ ویکلی وی شروع ہو گئے نیں اس وجہ توں نہیں پنجابی ودھ رہی ہڈوں ایس وجہ توںہے کہ کوئی وی زبان جیہڑی بول چال دی زبان ہوندی اے۔ جیہڑی بازار دے وچ بولی جاندی اے جیہڑی پنڈاں تھاواں وچ لوک اظہار دا ذریعہ بناندے نیں کروڑاں عوام۔ اوہ زبان کدی نہیں مر سکدی پنجابی زبان نے ایس اثر نوں جیہڑا دوجیاں زباناں دا اوہدے تے پیندا اے رہن واسطے نیچرل اثرات قبول کرن دی ایہدے وچ اونی صلاحیت اے۔ پنجابی زبان جے ودھ نہیں رہی اے تے گھٹ وی نہیں رہی۔ جے ایس تھیسس نوں انج پیش کیتا جائے گا کہ پنجابی زبان گھٹ رہی اے تے میں کہواں گا کہ نہ تے گھٹ رہی اے ہو سکدا اے ودھ نہ رہی ہووے تے اجے اوہدا وی تجزیہ کیتا جائے تے سارے شعبے میں بیان کیتے بغیر وجہ توں نہیں ہوندے۔ اگے کوئی اِکا دُکا شاعر ہوندا سی جیہنوں کوئی پبلشر چھاپدا سی مثال دے طور تے احمد راہی ہو گیا نواز ہو گیا امرتا پریتم ہو گئی عبدالمجید بھٹی ہو گیا چار ناواں توں بعد پنجواںناں سانوں سوچنا پوے گا ڈاکٹر فقیر ہو گیا۔ ہُن کوئی دس پرسنٹ ایسے رائٹر نیں میرے جیہے یا نجم حسین سید جیہے جیہڑے اپنی کتاب چھاپ کے دوستاں وچ ونڈ دیندے نیں۔ کہ کیہڑا کاروبار کرنا اے پنجابی جو لکھیا اے چلو اوہنوں چھاپ وی دیئے ہُن پنجابی دے افسانہ نگار، شاعر ناولسٹ یا پنجابی دے ڈرامہ نگار چھپ رہے نیں تے اوہناں نے پبلشر چھاپ رہے نیں تے اوہ وِک وی رہے نیں۔ ایس واسطے وِک رہے نیں ایس لئی اوہ چھپ وی رہے نیں۔ ایس واسطے وِک رہے نیں ایس لئی اوہ چھپ رہے نیں ہُن وِکن دا فرق ہو سکدا اے کہ کروڑاں دی آبادی اے ایس دے حساب دے نال کوئی گل نہ ہوئی پنج سو کتاباں چھاپنا تے میں تہانوں عرض کراں کہ میں اج کل پبلشنگ کر رہیا واں اِک ادارے دی ملازمت کر رہیا آں اجکل پبلشنگ کر رہیا واں اِک ادارے دی ملازمت کر رہیا آں اوہدے وچ اسیں اِک ہزار کتاب چھاپنی شروع کیتی سی سیاسی کتاباں جیہڑیاں بہت پڑھیاں جا رہیاں نیں تے نظر ثانی کیتی جا رہی اے کہ اسیں پنج سو چھاپیا کرئیے۔ بنیادی طور تے جیہڑا الیکٹرانک میڈیا اے۔ اوہنے لوکاں نوں فارغ کر دتا اے پڑھن دے کم توں کافی حد تک تے ایس واسطے ایہہ نہیں کہیا جا سکدا کہ صرف پنجابی واسطے ای ریڈرشپ نہیں مل رہی ریڈرشپ دا پرابلم ساریاں زباناں دے نال نیں۔ ایس واسطے اسیں ایہہ طے کرئیے کہ جی پنج سو کتاب چھپدی اے تے پہلے نالوں تے فیر بہتر صورت حال اے۔ سبھ توں وڈی گل اے زبان دی زندہ رہن دی کہ کوئی سرکار اودوں تیکر زبان دا مطالبہ نہیں مندی جدوں تیک اوس زبان وچ مطالبہ منوان دے صلاحیت نہ ہوئے۔ ایہہ درست مطالبہ اے کہ پنجابی نوں ذریعہ تعلیم بنایا جائے جیہڑا اجے تک حکومت پاکستان نے نہیں منیا جد تیک اوہ تسلیم نہیں ہوندا پنجابی دا سمجھو کوئی مطالبہ تسلیم نہیں ہویا جے کر تسیں پچھلے پندھراں سالاں تے نظر پائو تے دن بدن کوئی نا کوئی اضافہ ہویا اے مثلاً ٹیلی ویژن تے ریڈیو اتے کافی فرق پیا اے تے ہُن پنجابی زبان نوں وی نیٹ وِرک ملن لگ پیا اے اِک گھنٹے دا۔ چلو ایہہ اک چنگا کم ہویا میں ایہدے نال بالکل متفق نہیں آں کہ پنجابی زبان گھٹ رہی اے یا مر رہی اے۔ جد تیک پنجابی عوام زندہ نیں پنجابی زبان نہیں مر سکدی۔
جینیئس: پنجابی زبان مُکن دا کارن ایہہ دسیا جا رہیا اے کہ نویں نسل پنجابی زبان بولن توں کتراندی اے یاں بالاں دے ماں پیو پنجابی وچ اپنے بالاں دے نال گل بات نہیں کردے ایس لئی ایہہ خطرہ محسوس کیتا جا رہیا اے بئی جے نویں نسل نے اپنی زبان نال رشتہ توڑ لیا تے اوہ زندہ کیویں رہوے گی؟
احمد سلیم: ایہہ وی تھوڑا جہیا مفروضہ ای لگدا اے کیوں جے مینوں 62ء دے دیہاڑے یاد نیں جدوں ساڈے کولوں فیشن دے طور تے اپنے گھراں وچ اُردو بلوائی جاندی سی اوس توں وی پہلے تھوڑا 1950ء دے دھاکے وچ وی اُردو بولنا تہذیب دی نشانی سمجھیا جاندا سی تے ایہہ سلسلہ اج وی جاری اے زبان نری ایس واسطے ختم نہیں ہو سکدی کہ ساڈے بچے زیادہ نہیں بولدے بچیاں دا پرابلم اے بئی اوہناں نوں تن زبان بولنیاں پیندیاں نیں کورس انگریزی اے ٹیچر اُردو بولدی اے تے گھر وچ پنجابی بچے اپنے کلاس فیلوز دے نال اُردو بولدے نیں گھر والے اوہناں دے نال اُردو بولدے نیں تے آپس وچ پنجابی بولدے نیں تے ایہہ اِک تضاد جیہڑا دوجیاں صوبیاں وچ وی ہے وے سندھ وچ اکثر سندھی بچے اپنے گھراں وچ اُردو بولدے نیں اوہ شوقیا بولدے نیں نجم حسین دے بچے اُردو بولدے نیں تے نجم اپنے بچیاں دے نال اُردو بولدے نیں میں وی اپنیاں بچیاں دے نال اُردو بولنا واں تے ایہہ کوئی ایسی گل نہیں اے۔ پنڈاں تھاواں وچ اُردو دا نشان نہیں اے جس طرح صوبہ سرحد وچ ایسے طرح اوہناں دے وچ تضاد اے پرائمری اُردو وچ پڑھائی جاندی اے تے او ناشپاتی نوں پتا نہیں کیہ کہندے ہون گے اوہ کجھ بولدے ہون گے جو کجھ اوہناں دے ماں پیو بولدے نیں تے ایہہ تضاد ہے اے پر پنجابی جیہڑی اے میں اِک وار فیر کہواں گا کہ تبدیل نہیں ہو سکدی انگریزی نوں پنجاب وچ اِک کلاس نے اڈاپٹ کیتا اے پر انگریزی اڈاپٹ کرن دے نال پنجابی نہیں مُکی انگریزی 1920ء توں چل رہی اے ساڈے پنجاب وچ تے وکھریاں کلاساں نے ایہنوں چلایا اگے فیر اُردو چل رہی اے اس طرح میرا خیال اے کہ پنجابی خطرے وچ نہیں زبان اوتھے مردی اے جتھے تسیں اوس دی ترقی روکدے او تے ترقی اوس ویلے رکدی اے جدوں اوہدے وچ وادھا نہ ہون دیو تے میرا تھیسس ایہہ وے کہ بئی ساڈے جیہڑے دوست نجم حسین سید نیں اوہناں دے جیہڑے ساتھی نیں میں وی اوہناں دا ساتھی رہیا واں ہُن وی اِک لحاظ نال ساتھی آں اوہ سارے ایس غلطی وچ مبتلا نیں کہ پیور شُدھ پنجابی ہونی چاہیدی اے۔ مادھو لال حسین دی پنجابی ہونی چاہید اے اوہ جیہڑی نجم صاحب دی شاعری اے اوہدے واسطے اِک بندے نے ہس کہے کہیا سی کہ نجم صاحب ایہدا پنجابی ترجمہ تے کر کے دس دیو سانوں یعنی اس قسم دے خطرات ہین جیہڑی پنجابی اسیں تسیں بول رہے آں ایہدے وچ لکھن ویلے انگریزی دے کجھ لفظ گھٹ جان گے اردو دے گھٹ جان گے پر ایہہ نہیں ہوئے گا کہ 1620ء دی پنجابی لکھی جاوے۔ ایس لئی خطرات تے جیہڑے نیں اوہ اندرونی نیں داخلی نیں ساڈے اندر نیں جیہڑی سٹر گل اسیں فوکس کر رہے آں پرائمری ذریعہ تعلیم بناون دا اتوں ایم اے ہو گیا اے بی اے ہو گیا اے فیر آپشنل سبجیکٹ ہو گیا مُڈھلی ضرورت ایہہ وے جس دیہاڑے پنجابی ذریعہ تعلیم بن گئی اس دِن پنکھ لگا کے اڈے گی ایہہ زبان۔ ہُن اے ویکھن دی لوڑ ہے پنجابی نوں تعلیمی زبان دا حق کیویں دوایا جا سکدا اے ذریعہ تعلیم پنجابی کیویں ہووئے تے کون ایہنوں کروائے تے کدوں کروائے کیوں جے چالھی پنجاہ ورھے بیت گئے نیں سندھی ہے پشتو ہے ساریاں اوہناں دیاں زباناں ہن جیہناں وچ پڑھائی ہوندی اے ساڈی زبان وچ پڑھائی نہیں ہوندی اے۔ کیوں نہیں ہوندی۔
جینیئس: ٹی وی پنڈاں تھاواں تک وی اپڑ گیا اے جیہدے پاروں بچے پنڈاں تھاواں وچ وی اُردو بولدے نظر آوندے نیں اوہدے مقابلے وچ وی اتے پنجابی نوں بہت ہی گھٹ ویلا دتا جاندا اے۔ ایس لئی ایہہ خطرہ اپنی تھاں تے مونہہ اڈی کھلا اے بئی ساڈی زبان جیہڑی سکولاں وچ نہیں پڑھائی جا رہی اوہدی قدر آون والے ویلیاں وچ گھٹ دی جائے گی؟
احمد سلیم:نہیں پہلی گل ایہہ وے کہ میں جیہڑی گل کر رہیا ساں کہ اے خطرہ اور پاور ہوندا ساریاں زباناں نوں برابر اے صرف پنجابی نوں ای نہیں کیونکہ ٹیلی ویژن .سندھ دے ہر پنڈ وچ وی اوہناں ہی مقبول اے جیہناں پنجاب دے پنڈاں وچ مقبول اے بلوچستان تے سرحد وچ وی ایس طرح دی صورت حال اے ایس لئی خطرہ اگر ہے اے تے ساریاں صوبیاں دیاں زباناں نوں اے۔ میں تہانوں ایک ہور گل دساں کہ ٹی وی اتے اِک ڈرامے وچ اِک ڈائیلاگ سی ’’ہوندا ہوندا اے‘‘ میں ایہہ فقرہ کراچی وچ ایم کیوں ایم دیاں اولاداں نوں وی گلیاں وچ بولدیاں ویکھیا اے ظاہر اے اوہناں دے گھر وچ تے پنجابی نہیں بولی جاندی اوہناں بچیاں دی پنجابی دا ای فقرہ ٹی وی توں سُن کے یاد کر لیا اے۔ پنجابی دا ودھاء وی ویکھو ٹی وی دے اُتے میں پنجاب دے پنڈاں وچ پنجابی ٹائم دے اُتے ٹی وی دے ساہمنے بے تاب لوکاں نوں انتظار دی حالت وچ بیٹھیاں ویکھیا اے۔ اِک اِک گھنٹے دا پنجابی پلے اوہ اوتھے لوک داریاں وچ ٹی وی رکھ کے ویکھدے نیں۔ الیکشن دے دِناں وچ میں لہور دے پِنڈاں دے دورے تے گیا تے اوتھے ایہہ سبھ کجھ ویکھیا فیر احمد مختیار صاحب نے وی سدیا سی میں گجرات دے پنڈاں وچ وی گیا الیکشن دی جنونی کیفیت وچ وی الیکشن توں ہٹ کے لوک پنجابی ڈرامہ یا پنجابی پروگرام ویکھدے سن اوتھے مینوں امیدوار پنجابی وچ تقریراں کردیاں نظر آئے نواز شریف نوں وی پنڈاں وچ جا کے پنجابی بولنی پیندی اے اُردو دا ریشو گھٹیا اے فارسی دا ریشو گھٹیا اے تے پنجابی دا ریشو ودھیا اے۔ اصل طرح دا خطرہ اُردو والے وی محسوس کردے نیں کہ اُردو گھٹ رہی اے جیویں کہ ڈاکٹر سید عبداللہ ورگے بندے محسوس کردے نیں۔ ایہہ تھیسس ای بالکل غلط اے کہ اِک زبان ایس واسطے مُک جائے جے اوتھے اُردو دا اثر ودھ رہیا اے۔یا انگریزی دا اثر ودھ رہیا سی میں ایہدے نال اُکا متفق نہیں آں۔
جینیئس: واہگے پار دی زبان بارے کجھ لوک کہندے نیں کہ اوہ وکھری زبان بن گئی اے تہاڈا کیہ خیال اے؟
احمد سلیم:ہاں جی ایہہ بالکل بڑا فرق پیا اے کئی واری بڑی اوکھیائی ہوندی اے اوہناں دی کوئی کتاب مثلاً ڈاکٹر کرنیل سنگھ صاحب ساڈے دوست نیں پنجابی لوک ادب اتے ایہناں دا پی ایچ ڈی دا تھیسس اے اوہ اوہناں مینوں عنایت کیتا سی تے میں کافی کوشش دے باوجود اوس دی اصطلاحات نہیں سمجھ سکیا تے اوتھوں میں بہوں محسوس کیتا جے واقعی دو زباناں بن چکیا نیں۔ جس طرح ایتھے اِک تحریک زبان نوں شدھ بنان دی چلی ہوئی اے کہ پنجابی زبان نوں سولھویں صدی وچ واپس لے جائو دوجی تحریک اے پنجابی نوں فارسی عربی دا ماتحت کر دیو ٹوٹل ہی اُردو کر دیو اس طرح چڑھدے پنجاب وچ اِک تحریک چلدی پئی اے کہ پنجابی نوں سنسکرت ہی کر دیو بلکہ اِک بڑا مشہور لطیفہ اے اوتھے اِک پرانے کامریڈ سن انتقال ہو گیا اے اوہناں دا سوہن سنگھ جوش۔ اِک کانفرنس ہو رہی سی کہ پنجابی عربی فارسی دے لفظاں توں پاک کرنا چاہیدا اے اوس کانفرنس وچ سوہن سنگھ جوش وی اپڑ گیا اوہنے آکھیا کہ بھرائو مینوں وی ایس نیک کم وچ شریک کرو میں چاہنا واں بئی کہ اِک دو لفظ فارسی دے ختم کیتے جان اوہناں نوں خطرہ تے ہے سی کہ کوئی نہ کوئی گل اوہو جیہی کرے گا جیہدے وچ کوئی انکشاف ہوئے گا جدوں اوہ ڈائس اتے اپڑیا تے اوہنے کہیا کہ پنجاب تے پنجابی نوں کڈھ دیو کیوں جے اے دوویں فارسی دے لفظ نیں جے ایہناں نوں کڈھ دتا جاوے تے ساڈی زبان پاک ہو جاوے گی۔ اوتھے تھرتھلی مچ گئی کرلاٹ پے گئی کہ ایہہ کیہ بکواس اے ایہہ کس طرح دی کانفرنس ہو رہی اے تے اوہ کانفرنس ناکام ہو گئی۔ لہٰذا نہ تے مصنوعی طریقے نال لفظ انجیکٹ کیتے جا سکدے نیں کسے اِک زبان دے اُپر سرکاری سرپرستی حاصل ہووے تے انج کیتا جا سکدا اے۔ پاکستان وچ پنجابی نوں نہیں وگاڑیا جا سکیا کیوں کہ ایتھے ایہنوں سرکاری سرپرستی حاصل نہیں انڈیا وچ پنجابی نوں ایس لئی وگاڑن وچ کامیابی حاصل ہوئی کہ اوتھے سرکاری سرپرستی تے سالانہ گرانٹ دتی جاندی اے پنجابی نوں۔ ڈکٹیٹ کروایا جاندا اے کہ ایہہ زبان انج لکھی جائے انج چھاپی جائے تے ایہہ زبان انج پھیلائی جائے ایہدے وچ ایہہ اصطلاحات استعمال کیتیاں جاون اصطلاحات دیاں ڈکشنریاں سرکار نے اپنی مرضی نال چھپوائیاں گئیاں سکالرز نوں ڈائریکٹ کیتا گیا۔لہٰذا اوتھے دو گلاں ہوئیاں نیں اِک تے ایہہ ہویا دوجی زبان دی طرح پنجابی نوں وی ترقی واسطے اِک کروڑ روپے سالانہ گرانٹ ملدی سی لیٹ 1960ء ارلی 1970ء وچ اوہدا نقصان ایہہ ہویا بئی پنجابی اپنے اصل توں ہٹنی شروع ہو گئی۔ فیر وچکار 1965ء دی وار 1971ء دی وار تے اوس توں بعد کئی سالاں تیک دوواں پنجاباں دا رابطہ کٹیا رہیا ثقافتی سطح تے مذہبی سطح تے اوہدے اثرات وی پئے فیر تقسیم وچ وی نفرت ودھی تے اِک بڑا خوفناک قسم دا قتل عام چلیا کوئی اِک کروڑ لوک مرے اوہدے وچ دوویں پاسے تے ایس واسطے وی زبان دی ڈویژن ہو گئی۔ یعنی دریا صرف تقسیم نہیں ہویا دھرتی تقسیم نہیں ہوئی ہڈوں تہذیب تے زبان ای ونڈے گئے تے اسی فرق نوں اسیں جیہڑا کہ نیچرل اے کنٹرول نہیں کر سکدے روک نہیں سکدے کیونکہ دوواں پاسے سرکاراں دیاں اپنیاں اپنیاں پالیسیاں نیں پر اسیں ہُن وی ویکھدے آں کہ موہن سنگھ دی جیہڑی شاعری اے اوہ بالکل سمجھ وچ آئوندی اے پر اوتھے دا جیہڑا کوئی جدید ترین شاعر اے اوہ جیہڑی پنجابی لکھدا اے سانوں سمجھن لئی سوچیں پینا پیندا اے کہ ایس لفظ دے کیہ معنے نیں ایہہ بدقسمتی نال ہویا میرا خیال اے جو کجھ ہویا اوہ ودھے گا گھٹے گا نہیں۔ اوہدی وجہ ایہہ اے کہ اجے وی پنجاب دا جیہڑا مسئلہ اے اوہ پاکستان تے ہندوستان دے تعلقات دا مسئلہ اے جیہڑا کسے سطح اُتے حل ہوندا نظر نہیں آئوندا دوہاں ملکاں وچکار بہُتی آوا جاوی نہیں جس طرح تسیں دنیا دے کسے ملک وچ آسانی نال جا سکدے او اوس طرح تہانوں ہندوستان والے ویزا نہیں دین گے جد تیک سیاست اثر انداز رہوے گی تے اودوں تیک ایہہ معاملہ چلے گا ایک دوجی گل وی اے کہ چڑھدے پنجاب وچ شروع وچ جیہڑی پنجابی سی اوہ اکالیاں دے اثر ہیٹھ رہی بعد وچ کانگرس آئی کانگرسی حکومتاں نے پوری کوشش کیتی پنجابی وچ ہندی سنسکرت نوں واڑن دی۔ اوتھے اِک صاحب تیواڑی صاحب اجیت کور دے گھر اوہناں دے نال ملاقات ہو گئی بعد وچ اوہ قتل ہو گئے سن میری اوہناں دے نال جھڑپ ہو گئی سی۔ اوہ جنونی حد تک کہندے سن کہ تسیں پنجابی نوں جاہلاں دی زبان رکھنا چاہندے او پینڈو زبان رکھنا چاہندے او۔ علمی زبان سنسکرت دا اثر نہیں ونڈنا چاہندے۔ کہن دا مطلب ایہہ وے کہ اوہ اِک خاص کانگرسی ذہن سی۔ ایتھے اینا تے نہیں ہو سکیا ایس لئی جے پنجابی زبان سرکار دا مسئلہ ہی نہیں سی۔ پنجابی زبان ایتھے اِک یتیم زبان سی۔ جیویں یتیم بچے پل جاندے نیں۔ دھکے دھوڑے کھا کے پر اوہناں دی پیورٹی برقرار رہندی اے انڈیا دے پنجابی آ کے حسرت کردے نیں اوہ کہندے نیں کنی سوہنی زبان اے ایہہ ساڈی زبان ہوندی سی کدی۔ پر ایہدا کوئی حل نہیں اے جد تیک سیاسی مسئلے نہ حل ہو جاون۔
جینیئس: زبان دا مسئلہ وی ظاہر اے سیاسی مسئلہ ای اے؟
احمد سلیم: جی ہاں بالکل سیاسی مسئلہ ای اے۔
جینیئس: زبان دا مسئلہ صرف ثقافتی پدھر تے حل ہو سکدا اے؟
احمد سلیم: نہیں ایہدے وی دو پہلو نیں ساڈے بہت سارے پنجابی دے شاعر نیں اوہ اپنی اندر دی سیٹسفیکشن واسطے پنجابی شعر لکھدے نیں مطلب ایہہ وے کہ جدوں اوہناں نوں کہئے کہ سکولاں وچ مادری زبان ذریعہ تعلیم ہونی چاہیدی اے تے اوہ حیران رہ جاندے نیں میرے ایسے جانن والے پنجابی دے شاعر نیں جیہڑے بڑے مشہور نیں اوہناں دا بڑا کم اے پنجابی شاعری وچ اوہناں دیاں پنجابی کورساں وچ کتاباں لگیاں ہوئیاں نیں۔ پر جدوں اوہناں نوں کہو کہ جی پرائمری وچ پنجابی ذریعہ تعلیم ہونی چاہیدی اے تے اوہناں واسطے ایہہ وی اِک اطلاع ہوندی اے کہ ایہہ کوئی گل اے۔ اوہدی وجہ ایہہ وے کہ اوہناں نے پنجابی نوں ثقافتی سطح اُتے اڈاپٹ کیتا اے۔ اوہناں نے پنجابی نوں روزگار دی زبان دا حق دلوان دا کدی نہیں سوچیا کیوں کہ اوہناں دے روزگار وچ رکاوٹ نہیں پیندی دفتراں وچ جیہڑی زبان ایگزسٹ کر رہی اے اوہدے وچ اوہ مہارت حاصل کر کے جاندے نیں بھاویں اوہ پنجابی دے شعراء کر رہے ہون۔ نجم صاحب ایم اے انگلش کر کے گئے نیں اے جی آفس وچ اوہناں دا روزگار دا مسئلہ کدھرے نہیں اٹکیا۔ ہاں جی پنجابی دے نہ ہون نال کسے پنجابی دا روزگار خطرے دے وچ پوے تے اوہ بازار وچ آوے گا۔ جھنڈا چُک کے اوتھے ایسٹ پنجاب وچ ایہہ معاملہ سی کہ اگر پنجابی نہ وی ہوندی تاں اوہناں دی گردوارے دی زبان پنجابی سی۔ دفتر، مال، عدالت دی وی فیر ظاہر اے سکول دی وی ہو گئی ساریاں تھاواں دی ہو گئی اوتھے ایہہ پارٹیشن توں بہت پہلے دی سی۔
جینیئس: تحریکی انداز نال پنجابی زبان نوں لوکائی دی منگ کیویں بنایا جا سکدا اے؟
احمد سلیم: مطلب ایہہ وے کہ سرکاری زبان دے مطالبے نوں ودھایا جائے تے ایہہ مطالبہ شروع ہونا چاہیدا اے پہلاں پڑھائی دی زبان ہووے گی تے جیہڑے پڑھ کے نکلن گے اوہناں نوں روزگار وی چاہی دا ہووے گا تے اوہ فیر اِک لمی جدوجہد اے جیہدے نتائج شاید اِک دو نسلاں بعد ساہمنے آون پر بہر حال ایہہ جدوجہد ایہہ سوچ کے نہیں چھڈ دینی چاہیدی یا ایہہ سوچ کے اوہنوں نہیں ہتھ پانا چاہیدا کہ پنجاہ سال بعد اوہدے نتائج ساہمنے آون گے۔ لہٰذا پہلاں قدم چکن دی لوڑ اے تے ہو سکدا اے پہلا قدم چکیا گیا ہووے کیونکہ پنجابی لئی لہور وچ ہر سال اِک یا دو جلوس نکلدے نیں جیہناں وچ بنیادی مطالبہ ایہی ہوندا اے کہ پنجابی نوں پرائمری وچ لاگو کیتا جاوے ذریعہ تعلیم دے طور تے ایہہ اِک جاگرتی ہے پر اوہدی اِک ہور وی وجہ اے پنجاب دا جیہڑا سارا سیٹ اپ اے اوہی فیر روز گار دا مسئلہ آ جاندا اے۔ چیلنج کدھرے نہیں پنجابیاں نوں ایس واسطے کہ اوہناں نوں پنجابی بولن توں روک دا نہیں۔ اوہ اِک لطیفہ اے نا کہ کسے نوں پُچھیا گیا لہور توں کیہ ویکھیا اے تے اوہنے آکھیا بئی میں لہور وچ ویکھیا اے سارے لوگ پنجابی بولدے سی۔
جینیئس: سندھ وچ جیویں اردو سندھی دا کلیش بندا اے کیہ پنجاب وچ وی ایہہ سچویشن اے؟
احمد سلیم: سندھ وچ سروائیول دا مسئلہ سی اوتھے ہُن 45 تے 55 دا فرق اے ایتھے پنجاب وچ 5 تے 95 دا فرق اے۔ ایہناں نوں خطرہ کوئی نہیں ایس لئی ایہناں دا ہیرو دا تصور جیہڑا سی اوہ فرضی سی تے ایسے طرح ایہدے نال نال ایس قسم دے خدشات جیہڑے نیں۔ ویکھو نہ جی رائلٹی کیہ اے ایتھے 2% یاں 5% اردو دے یا اُردو والے نیں جیہڑی اُردو زبان جیہڑی اے راج کماری تک بولی جاندی اے ایہدے نال گجراتی ختم نہیں ہوئی نہ سندھی ختم ہوئی اے تے نہ انڈیا وچ کوئی ہور زبان ختم ہوئی اے۔ اُردو یا ہندی کہہ لئو سرکاری سطح تے وی اوہناں دا پریشر اے ایس واسطے ایہہ وی مطالبہ بنانا چاہیدا اے بئی پنجابی روزگار دی زبان ہووے۔ تے ہو سکدا اے ایہہ مطالبہ اسیں 50 سال پہلاں کر رہے ہوئے پر اوہدی اُکا مُڈھلی شکل ایہہ وے کہ اوہنوں تعلیم دی زبان بنایا جاوے۔
جینیئس: تہاڈیاں پنجابی دیاں کنیاں کتاباں اج تیکر آئیاں نیں؟
احمد سلیم:پنجابی دے جی میرے تن شاعری دے مجموعے نیں۔ اِک ’’نور منارے‘‘ فیر اِک سی ’’تن تنبور‘‘ تیجا میرا سی ’’کونجاں موئیاں‘‘ تے کجھ دن پہلے ’’گھڑی دی ٹک ٹک‘‘ اِک میرا مجموعہ آیا اے اِک میرا سفرنامہ اے پنجابی وچ ’’جھوک رانجھن دی‘‘ اِک میرا ناولٹ اے ’’نال میرے کوئی چلے‘‘ لوک واراں بارے اِک میں کتاب مرتب کیتی سی پنجابی ہیروز دیاں واراں بارے تے ’’ایام جاہلیت دے دور دی‘‘ خیر پنج ست چھوٹیاں چھوٹیاں بھگت سنگھ دی اِک بائیو گرافی لکھی سی اِک پمفلٹ سی ’’پنجاب‘‘ فیر پنجابی دے پمفلٹ سن تن چار فیر فیض صاحب دی شاعری دا پنجابی ترجمہ سی شیخ ایاز دی شاعری دا پنجابی ترجمہ اے (جو بیجل نے آکھیا) کوئی بارہ پندھراںکتاباں بن جاندیاں نیں۔
جینیئس: ایہدے وچ جیہڑا سفر نامہ سی جھوک رانجھن دی اسیں پنج رنگ وچ وی چھاپناں شروع کیتا سی مینوں یاد پیندا اسیں تہاڈے کولوں جدوں اوہدی پہلی قسط لکھوائی تے او ساڈے کولوں گواچ گئی تسیں جیہڑا او فیر نویں سریوں لکھیا سی پر ظاہر اے تسیں سفر کیتا سی تے تقریباً اوسراں ای لکھیا گیا سی۔
احمد سلیم: (ہسدیاں ہوئیاں) دراصل یادداشت تے جھوٹھے آدمی وی خراب ہوندی اے سچے آدمی دی یادداشت تے ٹھیک ای ہوندی اے۔
جینیئس: اوہ اسے طرح ای لکھیا گیا اوہدے توں ثابت ہو گیا نا جے اوہ اوسراں ای لکھیا جاندا جیویں عام طور تے ایسے سفرنامے لکھے جاندے نیں پروفیشنل لکھن آلے لکھدے نیں تے فیر اوہ وکھرا ہوندا تے ایہدا تسیں ذکر نہیں کیتا؟
احمد سلیم: اوس ویلے میرے ذہن وچ نہیں آئی ہوئے گی ایہہ گل ورنہ میں ضرور کر دیندا میں کونجاں موئیاں کر رہیا ساں تے اوہدے وچ میں ارشاد تے نور کاشمیری دا ذکر کیتا اے بئی جے اوہ مینوں پنجابی ول لیائے کریڈٹ جیہڑا ہوندا اوہ میں ہمیشہ دینا واں۔
جینیئس: اوہ گل کریڈٹ دی نہیں سی ہڈوں اوہ ساڈا ڈِسکریڈٹ سی؟
احمد سلیم: نہیں نہیں تسیں میرے کولوں لکھوا لیا اے کریڈٹ سی تہاڈا میں تے بہتر نہیں لکھ سکدا ساں اوہنوں کہن دا مطلب اے وے بئی پنجابی دے واسطے اِک تے مستقل نعرہ اے نا جی پنجابی نوں تعلیم تے روزگار دی زبان بنائی جائے۔
جینیئس: اِک ڈیمانڈ اے ایہہ نرا نعرہ نہیں؟
احمد سلیم: نہیں ایہہ اِک ڈیمانڈ نہیں ہڈوں ایبسٹریکٹ ڈیمانڈ اے۔ ایبسٹریکٹ انج بئی اوہدی تفصیل سانوں ورک آئوٹ کرنی پئے گی ہوم ورک کرناں پئے گا تے ہوم ورک وچ مطلب بہت سارے مسئلے ہوندے نیں مثلاً ایہہ ایہناں دا اپنا کم اے کہ میں اتفاق نہیں کردا ایس پورے تھیم دے نال پر اوناں نے سکرپٹ دے سینٹر اتے کم کیتا فیر اِک پہلو ہو سکدا کوئی ڈکشنری پنجابی دی لکھ رہیا اے کوئی گرامر تے کم کر رہیا اے کسے نے کلاسیکی شاعراں دا صحت نال کلام جمع کرن دی کوشش کیتی اے کوئی سائنس اکیڈیمی بنا کے جو اپنے لیول تے کر سکدا اے کر رہیا اے تے ایناں ساریاں کماں نوں آرگنائز کرن تے لڑی دے وچ پروکے اِک سلسلہ بنایا جائے نہ تے ایہہ کوئی ہور ہون غیر جانبدار لوک جناں دا اپنا ذاتی Ambition ایہو جہیا کم کرنا اے سبھ توں ودھ لوڑ اے سائنس تے فلسفے دیاں کتاباں پنجابی وچ لکھیاں جان تے چھاپیاں جان شروعات ہوئی اے کچھ ٹیکنیکل کتاباں دی تے جے کر اوہ وکن لگ پئیاں مطلب جے ترکھان نوں اپنے ہنر دے حوالے نال ٹُٹی بھجی اپنی جیہڑی زبان آوندی اے پنجابی اوہدے وچ اوہنوں پڑھنی آ گئی تے ہو سکدا اے ایہہ سلسلہ ہور اگے ٹُرے تے ایہہ وی اِک انتہا پسند دی گل اے کہ جی ایہہ عوام دی زبان اے ایس واسطے اینے ہمیشہ زندہ رہنا اے مطلب اے کہ ایہہ وی اتنہا پسندی اے۔ ایس لئی کچھ کرناں تے بنیادی گل اے تے کیہ کرناں اصل سوال ایہہ وے تے اوہدے تے سر جوڑ کے بیٹھن دی لوڑ اے تے ذاتی ویراں تے ذاتی ایگو نوں مُکا کے تے ایناںرولیاں وچوں نکل کے بئی کون کناں وڈا علامہ اے تے کون نکا علامہ اے یا چالھی سال کیہنے کیہ کیتا کھوتا وی چالھی سال بھار چُکی پھردا رہندا اے۔ چالھی سال Criteria نہیں ہونا چاہیدا ذہانت دے چار ہفتے وی بہت نیں جے کسے نے چار ہفتے دی ذہانت دے دتی اے معین قریشی تن مہینے واسطے آیا سی تے ہاں ہاں کر گئی ساری سیاست کہن دا مطلب ایہہ وے جے کوئی بندہ کنٹری بیوٹ کرے تے تن ہفتیاں وچ وی کر سکدا اے تے اوہدے واسطے ایہہ سینئر جونیئر دے جھگڑے مُکانے چاہیدے نے پر اِک جھگڑا جیہڑا کدی نہیں مُک سکدا اوہ وے نظریات تے ایہہ وے کہ سبھ لوکاں دا زبان دا مسئلہ اے۔ کجھ دا چسکا پنجابی وچ بڑی چس اے ایہہ عیاشی دا کم اے تے ایہہ اے اوہی کم اے کہ جیہڑا لکھنئو دیاں گلیاں وچ ہوندا سی۔
جینیئس: آرگن دے طور تے۔۔۔
احمد سلیم: نہیں اِک سماجی ہتھیار دے طور تے سانوں کدی وی اوس پاسے نہیں لے جاندا کہ ایویں تعلیم دی یا روزگار دی زبان بنایا جائے۔ مطلب اے وے بئی چڑھدے پنجاب دا بچہ پیدا ہو کے کدی ایس کرائسس وچ نہیں پیا کہ اوہ وی روزگار دی زبان کیہ ہوئے گی یا اذنوں کدی ایہہ منگ کرن دی لوڑ پیش نہیں آئی پر ایہہ ساڈا بہت وڈا Seroius مسئلہ اے۔
جینیئس: تہاڈا اِک بک لٹ سی ’’جدید پنجابی ادب اِک سوالیہ نسان‘‘ اس تے کافی گل بت تے ری ایکشن ہویا کیہ سلسلہ سی؟
احمد سلیم: میں دسیا اے نا جی کہ اوہ جیہڑا ہیرو دا تصور سی اوہدے نال اختلاف کیتا تے اوہدے وچ میرا بنیادی تصور ایہہ سی بئی اِک مینوں انج جاپیا پئی جدوں تسیں اِک شخصیت نوں من لیندے او اوہدے وچ سارا ساڈا قومی جذبہ محفوظ ہو گیا تے اوہ کروڑاں انساناں دی توہین ہوندی اے جیہڑے اوس جذبے واسطے لڑ رہے ہوندے نیں۔ اوہ گمنام سپاہی اوہ خاموش کامے تے ایس لئی ہیرو دا تصور ای اجتماعیت دشمنی تے مشتمل اے تے اوہدے وچ فیر خطرات خدشات ہوندے نیں۔ جمہوریت دشمنی دے تے اکثریت دے پیسن دے اوتھوں ای آمریت جنم لیندی اے تے وڈیاں وڈیاں مثالاں مثلاً ہٹلر اوسے دنیا نوں کس عذاب نال دو چار کیتا۔ نکیاں مثالاں وی ہے نیں ایتھے دیاں لوکل مشالاں وی ہے نیں مثال دے طور تے ایوب خان اے یحییٰ خان اے بھٹو اے ہور کئی لوک ضیاء دی آمریت نے بدترین نتائج پیدا کیتے تے اوہ نرا ایہہ سی کہ تسیں مینوں مرکز کائنات سمجھو ایوب دے دور وچ کہیا جاندا سی کہ ایوب نہ ہویا تے کیہ ہووے گا بھٹو دے دور وچ کہیا جاندا سی کون ایتھے ہے ۔ تسیں انسان دے اُتے تے عوام دے اُتے اعتماد کرنا چھڈ دتا اے لہٰذا پہلاں تے ایہہ تصور ای انسان دشمن اے تے عوام دشمن اے دوجی گل ایہہ وے کہ ہیرو جیہڑا ہوندا اوہ ہوندا قومی جنگ دے وچ اپنی دھرتی ماں دا بچاء کرن واسطے تے میرا سوال ایہہ وے بئی سولھویں صدی تے مادر وطن خطرے وچ سی 1931ء وچ وی خطرے وچ سی جدوں بھگت سنگھ لڑ رہیا سی پر 1969ء 1970ء وچ 1971ء وچ پنجاب نوں خطرہ تے سی میرا تھیسس ایہہ وے کہ اندونی خطرہ سی ایس دُلے بھٹی نوں پیدا کرنا سی اپنے اندروں اپنی جڑ مکائون دی اوس پنجابی نوں مکاون دی جیہڑا کدی بنگال وچ جا کے گولیاں چلا رہیا اے کدی سندھیاں نوں کہہ رہیا اردو پڑھو تے اوہنوں مکائون دی بجائے اپنے پنجابیاں نوں بندوقاں پھڑا دتیاں تے علی علی کرن لگ پئے کھلو کے۔ لہٰذا ہلا شیری ملی غاصباں نوں ایس تحریک نال میرا ایہہ الزام اے کہ ایس تحریک نال یحییٰ خان دی آمریت تگڑی ہوئی تے جیہدے وچ میں وی شامل ساں اوس تحریک دا میں وی حصہ ساں میں اوہدے واسطے کم کر رہیا ساں اینے نقصان پہنچایا اوس توں پہلے میں لکھیا اِک Chapter جیہدے وچ پنجابی ہیروز دی ہسٹری بیان کیتی اے تے اوہدے وچ میں پنجابی شاعری دے حوالے نال تے پنجابی تاریخ دے حوالے نال ایہہ ثابت کیتا بئی پنجابی عوام نوں جدوں وی مشکل پیش آئی اوہناں دیاں آساں اُمنگاں دا کوئی نہ کوئی ترجمان آیا پر اوہناں دا ترجمان آیا پر اوہناں لوکاں نوں اسیں کنفیوز کر رہے آں اِک اج دے دور تے اوہ ساڈی غلطی اے اوس ویلے اوہ ٹھیک سی پر اج اوہ غلط اے اج دا ہیرو اج دے حالات وچ پیدا ہویا تے اوہدا کوئی نواں ناں ہوئے گا بھگت سنگھ دوبارہ کیوں ہووے جی دُلا بھٹی دوجی واری کیوں جی ویکھو نا دُلا بھٹی اگر اج پیدا ہو سکدا اے تاریخ دے پچھلے چار سو سالاں وچ وی پیدا ہونا چاہیدا سی اوہنوں دو تن واری پر ایہہ کیہ گل اے کہ دُلا بھٹی توں بعد کوئی احمد کھرل آیا دوجا دُلابھٹی نہیں آیا احمد کھرل توں پچھے کوئی نظام لوہار آیا دوجا احمد کھرل نہیں آیا نظام لوہار توں بعد بھگت سنگھ آیا دوجا نظام لوہار نہیں آیا کہن دا مطلب ایہہ وے جے ہر زمانہ اپنے سماجی معاشی تے سیاسی حالات دے مطابق اپنے واسطے شخصیتاں پیدا کردا اے تے مارکس نے کہیا سی میں پیدا ہوندا یا نہ ہوندا سر پلس دی تھیوری نے پیدا ہونا سی ایس صدی وچ کیونکہ جیہڑا پیداواری نظام اے اوہدا منفی تے لازمی نتیجہ اے تے لہٰذا خود مارکس نے کہیا کہ "I am not marxist thank God" یعنی ’’شکر اے خدا دا بئی میں مارکس دا آلہ نہیں آں‘‘ ایہدا کیہ مطلب سی کہ شخصیتاں اپنے دور وچ آ کے اپنا رول ختم کر کے ٹُر جاندیاں نیں لینن اِک جگہ آکھیا کہ ’’غاصب قوماں کیہ کردیاں نیں کہ لوکاں نوں غلام رکھن واسطے ایہناں دے اندر اِک شہید پیدا کر دیندیاں نیں کہ ایناں نوں پوجو تے اسیں تہانوں غلام رکھیئے ساری زندگی۔‘‘ تے ایہہ سارے ای جیہڑے سلسلے نیں نہ ایہہ لوکاںنوں ذہنی طور تے اِک عیاشی تے نیند وچ مبتلا رکھن واسطے نیں اسیں جے ہیرو دی پوجن دی نہیں اپنے زمانے دا نواں ہیرو پیدا کرن دی لوڑ اے ہو سکدا اے اوہ اپنے زمانے دا بہت وڈا ماہر الیکٹرانیات ہووے اوہ ہیرو ہووے اج دا ہیرو ضروری نہیں کہ تیر چلانا جاندا ہووے ہو سکدا اے اوہ اعداد دا ایسا کوئی علم ایجاد کر دیوے پنجاب وچ بہہ کے جیہڑا کے ساری انسانیت نوں پلٹا دیوے تے ایس لئی اوہ تصور ای غلط سی میں ایس واسطے جو وی ہے اوہ چھوٹا جہیا کتابچہ اے تے اکو اِک تے خوش قسمت کتابچہ اے جیہدا ایناں ذکر ہوندا اے تے ہے وی نرا چالھی پنجاہ صفیاں دا اوہ؟
جینیئس: ایس دوران جیہڑا اوہ تسیں ’’کونج‘‘ وی کڈھدے رہے اوہدا ذکر گول ہو گیا حالانکہ اوہ پرچہ جیہو جیہا وی جیویں وی ہے سی بہت کم دیاں چیزاں چھپیاں اوہ کیویں شروع ہویا تے کیویں بند ہویا؟
احمد سلیم: اوہ جی شروع تے کیتا سی مطلب مینوں شوق سی ایڈیٹڑ بنن دا کیہ اسیں وی ایڈیٹر بنیے کیونکہ ساڈیاں نظماں لوک ریجیکٹ کردے نیں ایس لئی اسیں لوکاں دیاں کریئے (ہسدیاں) مڈھوں کم سی شوق دا اوس زمانے اصل وچ میں سندھی پشتو بلوچی ادب توں جیہڑے جیہڑے اثرات قبول کیتے نیں اوہ وی نال دس رہیا ساں دوجا میرے تے اثرات سن ایسٹ پنجاب دے شاعراں دی شاعری دے اتے ادب دے تے اوہ میرے کول سارے رسالے پریت لڑی ، ناگ منی، آرسی تے ہور کئی نکلدے سن اوہ سارے آ گئے سن تے اوہناں زمانیاں وچ اوہناں کجھ دو چار لوکاں وچ گنیا کیتا جاندا سی جیہڑے Fluently گُرمُکھی جاندے سن تے فیر اوہ ایناں کجھ اوس بندے نوں آوندا سی ضرورت پیش آندا سی کہ اینوں چھاپیا وی جائے ایس لئی جدوں ’’کونج‘‘ دا پہلا شمارہ چھپیا تے ایہہ جیہڑے گروپ سی دوستاں دا اوہناں نے اوس توں پچھے (رُت لیکھا) کڈھیا کچھ عرصے بعد اوہدے وچ شدھ پنجابی دیاں ساریاں چیزاں سن تے اوہدے وچ میں چھپن دے قابل نہیں ساں اوہدے وچ ایہناں نے کہیا سی کہ اسیں سکھاں نوں نہیں چھاپ کے رسالہ بنانا اسیں لوکل شاعری چھاپاں گے لوکل ادب چھاپاں گے۔
جینیئس: کون لوک سن؟
احمد سلیم: ایہو ای مطلب نجم صاحب دا گروپ سی سارا تے اوہدے وچ سارا مسئلہ ایہہ سی بئی اوہناں نے اوہ رسالہ ’’کونج‘‘ ایس دے ری ایکشن وچ کڈھیا کہ اسیں گُرمُکھی دی کوئی چیز نہیں چھاپنی احمد سلیم تے سارا سکھاں دی شاعری تے ادب چھاپ رہیا تے اج لطیفہ ایہہ وے جے ماںبولی 75 پرسنٹ سارا سکھاں دے ادب تے مبنی ہوندا تے احمد سلیم خاموش اے (ہسدیاں ہوئیاں) تے ہُن مطلب اوہ اسلام قبول کر چکے نیں تے میں کافر ہو گئیاں؟
جینیئس: تسیں اوس ویلے دے سبط الحسن ضیغم سو؟
احمد سلیم: نہیں سبط الحسن ضیغم اللہ نہ کرے کدی وی ہوواں یا رہواں میرا مطلب اے جے کوئی ضد تے نہیں میں پندھراں منٹ ایناں نال بحث کراں گا نہ تے ایہہ مینوں Convince کرن گے تے میں اپنی Statement چھڈ دیاں گا رب نہ کرے جے کدی بندا اپنے آپ نوں عقل کُل سمجھے اوہ بندے دی تباہی دا بدترین بندوبست اے ’’کونج‘‘ دے تن شمارے نکلے تے بہت کھپ پے گئی چوتھا نکلیا تے اوہ پچھتر دا سال عورتاں دا سال منایا جا رہیا سی اوہدے وچ بیگم نصرت بھٹو دے بارے وچ میں کوئی ایسا مضمون چھاپیا جیہڑا کہ اِک سندھی وڈیرے دی بیوی دی توہین سمجھیا گیا وزیراعظم دی بیوی اُتے اٹیک کیتا جا سکدا اے اِک جمہوری ملک وچ پر اِک سندھی وڈیرے دی بیوی اُتے حملہ ہونا برداشت توں باہر سی ذوالفقار علی بھٹو واسطے میرا رسالہ پریس وچوں چکیا گیا مینوں چک کے تھانے سٹیا گیا دو دیہاڑے مینوں ماریا کُٹیا گیا تے اوہ پرچے ساڑ دتے گئے تے مینوں کہیا گیا کہ خبردار اگے توں ایس رسالے دا ناں وی نہیں لینا میں فیر وی پچھانہہ نہ ہٹیا فیر پنجواں شمارہ Edit کیتا جیہڑا کہ زمرد ملک نمبر سی اوہدی ڈیتھ ہو گئی اوہ ساڈے دوست فخر زمان صاحب نوں میں دتا کہ ایہہ تسیں ہُن ویکھ لئو ایہہ اسیں چھاپ رہے آں تسیں وی اوہناں دے دوست او تسیں وی کجھ دسو بقول اوہناں دے اوہ غیب ہو گیا۔کدھرے تے اج تائیں غیب اے یا اوہناں سوچیا ہونا اے 77 تک تے نہ آئے یاں اوہناں سوچیا ہوناں اے کہ کونج نہ ای چھپے کیوں جے ایہدے تے فیر سختی ہوئے گی یا کوئی وجہ ہوئے گی جو وی ہویا اوہناں کولوں گواچ گیا تے فیر میں جاب وچوں نکل گیا اوتھوں اسلام آباد توں مینوں حفیظ پیرزادہ صاحب نے Terminate کر دتا۔
جینیئس: ایہہ کیڑا ادارہ سی؟
احمد سلیم: لوک ورثہ عکسی مفتی دا ادارہ سی اوتھوں جدوں میں ٹریمینٹ ہویا تے میں ایویں سوچیا کہ ذرا سندھ دا سیر سپاٹا کیتا جائے گھمیا پھریا جائے۔ 77ء وچ میں اوتھے گیا تے اِک اخبار وچ میں پڑھیا جے شیخ ایاز سندھ یونیورسٹی دا وائس چانسلر بن گیا اے۔ میں سوچیا چلو یار حیدر آباد چلنے آں جام شورو اوہنوں مبارک باد دینے آں ذرا گپ شپ رہے گی اوتھے گیا تے پتہ چلیا کہ شیخ ایاز صاحب نوں پرائم منسٹر نے سدیا ہویا اے۔ میرے کول دو جوڑے کپڑے دے سن نرے میں جدوں اوتھے پہنچیا۔اوہناںنے مینوں گیسٹ ہائوس وچ ٹھہرا دتا دو یا تن دن پچھوں شیخ صاحب آ گئے جدوں اوہ بندہ پہنچیا اوہنوں پتہ لگا کہ میں آیاں اوہنے مینوں فوراً کال کیتا میں اوہنوں وی۔ سی۔ بنن تے مبارک باد دتی تے پتہ لگا کہ عجیب اتفاق اے کہ اوہ ایتھے گئے سن بھٹو صاحب کول تے بھٹو صاحب نے کہیا سی کہ مینوں پنجاب وچ پولیٹیکل کمپین واسطے شاہ عبدالطیف بھٹائی دا پنجابی وچ ترجمہ کراوے تے جیویں اوہنے مینوں ویکھیا تے پھڑ لیا تے آکھیا بئی توں ہُن واپس لہور نہیں جاناں یعنی میں تے اپ سٹ ساں کہ میں رہواں گا کتھے مینوں ہور کیہ چاہی دا سی پر میں کہیا کہ شیخ صاحب دو جوڑے میرے کول کپڑیاں دے نیں مینوں کہندا گھروں خط لکھ کے منگا لے میں اوتھے ٹک گیا جی۔ اوتھے میں شاہ عبداللطیف بھٹائی دا ترجمہ کیتا جیہڑا اجے تک سندھ یونیورسٹی کول اے تے اجے تک اوہ چھپ نہیں سکیا اوہدی کوئی وجوہات نیں تے شیخ ایاز دا ترجمہ کیتا ہویا چھپ گیا سی اوہ ذرا مختصر کم سی چھیتی فارغ ہو گیا میں تے فیر مارشل لاء لگ گیا ضیاء الحق دا۔ میں اوتھوں یونیورسٹی دی نوکری چھڈ کے کراچی چلا گیا اوہدیاں کئی وجوہات سن پہلاں تے ضیاء دی وجہ سی کہ بھٹو دا آسائنمنٹ سی کہ اوہناں چھپے ڈردے سن اوہ فیر اوس توں پچھے مہتاب چنا آئی تے اوہنے وی کوئی دلچسپی نہ لئی کئی بندے آئے گئے تے اجے او وچ ای پیا اے اوہ اِک بہانہ پیا ہویا اے میرا کیتا ہویا اوہ ترجمہ حالے تک وی اوتھے پورا شعبہ سندھیالوجی والیاں کول پیا اے۔ جیہڑے اوہنوں دبائی بیٹھے نیں۔
جینیئس: لوک ورثہ دے ادارے وچ کیہ کم کردے رہے تسیں؟
احمد سلیم: میں جی اسٹیٹنٹ ڈائریکٹر ساںپنجاب دے لوک ورثے دے سیکشن دا انچارج ساں میں اوس زمانے نرا پنجاب ہڈوں سندھ بلوچستان سرحد دی ساری جیہڑی ابتدائی ریکارڈنگ اے پٹھانے خان مثلاً دو بھرا سن احمد پور شرقیہ دے پروانہ مستانہ، مائی بھاگی اوتھوں سندھ چوں ایہہ بھیرے دی فاطمہ سی تے پشاور دی زرسانگا پختون تے ہور اِک سنگر الغوزہ نواز مطلب جنے وی لوک سنگر سن میرا کیوں جے ساریاں علاقیاں نال بڑا بھائی چارے دا رشتہ سی میںہر تھاں رہیا ساں تے سارے مینوں عزت تے پیار دی نظر نال ویکھدے سن تے مینوں بڑی آسانی ہوئی اوس توں پچھے آہستہ آہستہ اوہناں علاقیاں دے اسسٹنٹ وی بھرتی ہو گئے فیر اوہ اپنے اپنے علاقیاں دا کم کردے رہے تے میں پنجاب بارے اسٹڈی تے ریسرچ کیتی اوتھے ہور وی بندے رکھے عبدالغفور درشن اک بندہ سی اوہنوں میں اپلائی کروایا میجر اسحاق صاحب نے اوہنوں وی میں ای رکھوایا سی اوہناںنے فیر اوتھوں میری چھٹی کرائی (ہسدیاں) پیرزادہ دی چمچہ گیری کر کر کے تے رپورٹاں دے دو کے عکسی مفتی دی چمچہ گیری کر کر کے۔ فیر مینوں تے کبے دی لت طرح سدھی آوندی اے ہر ناکامی کیوں جے اوس توں پچھے میں سندھ ٹُر گیا مطلب اگے میں مینوں جیہڑی وی ٹھوکر لگی اوہ معاملہ فیر اگے ای گیا پیچھے نہیں گیا۔ مطلب حکمراناں نوں ہن سوچ لینا چاہیدا اے بئی مینوں بے روزگار نہ کرن نہیں تے میں ایس توں وی ودھیا چنگے تے وڈے کم کراں گا۔
جینیئس: ایس سلسلے وچ فیر دعا کرنی چاہیدی اے سانوں بئی چھیتی بے روزگار کرن؟
احمد سلیم: نہیں ہُن میں سرکاری نوکری وچ نہیں آں نہ ہُن میں ایسے ادارے دا نوکر آں جیہڑے میرے کولوں ودھ باشعور نیں قومی حقوق دے معاملیاں وچ اپنے پختون آبادی دے قومی حقوق دے معاملیاں وچ تر اوہناں توں میں اِک گل منوائی اے بئی اسیں ہُن پنجابی سندھی بلوچی تے پشتو دیاں کتاباں وی چھاپاں گے تے احمد راہی دا پنجابی دا کلام تے فلمی شاعری جیہڑی رُلدی پھردی اے سارے کمال دی شاعری اے اوہ مجموعہ اسیں چھاپاں گے۔
جینیئس: تسیں اوہناں دی پبلیکیشنز دے انچارج وی اوہ اج کل پبلیکیشن وچ کیہ کیہ کجھ چھاپن دے منصوبے نیں تے ایہہ اخبار تے ہے انگریزی دا تے اردو تے دو ساریاں کتاباں چھاپ رہیا اے انگریزی دی چھاپ رہیا اے؟
احمد سلیم: نہیںانگریزی دیاں تے اِک ادھ ای چھپیاں نہیں اصل وچ آئیڈیا تے انج آیا اوہدے جنگ پبلشرز دی موجودگی دی وجہ توں ای۔
جینیئس: اوہدے نال وی تسیں رہ رہے او؟
احمد سلیم: اوہدے واسطے میں ہُن وی کم کر رہیاواں تے پرانے جیہڑے اگریمنٹ کیتے نیں اوہ میں پورے کرنے نیں تے ایہدے وچ بہتا دھیان تے رواج پیدا کیتا جنگ پبلشرز نے۔ اوہناں دا کریڈٹ ایہہ ہے بئی سیاسی کتاباں دا اوہ میدان خالی سی لوک پڑھنا چاہندے سن بئی ضیاء دے دور وچ کیہ کیہ ہوندی رہی اے یا ساڈے نال ایس توں پہلے کیہ ہوندی رہی اے تے اوہ لٹریچر چھپنا شروع ہویا۔ میں پرائیویٹ پبلشر تے دوجے وی بہت سارے چھاپ رہے نیں تے فرنٹئیر پوسٹ دے مالکاں نوں ایہہ آئیڈیا کلک کر گیا اوہناں نے کہیا ٹھیک اے سانوں لمے چوڑے منافع دی لوڑ نہیں پیسے واپس آنے چاہیدے نیں ایہہ ہی اوہناں دی سنگل لائین پالیسی اے جے کوئی ایسا کم نہ کرناں جیہدے نال سانوں شرمندگی ہووے یاں جیہدے وچ ساڈے سارے پیشے ڈُب جان۔ ایہہ دو اوہناں دے وڈے جائز قسم دے مطالبے نیں تے میں کوشش کر رہیاں جے اوہناں دے مطابق ای رہواں جے ہن ای بہت ساریاں سندھی کتاباں ترجمے کیتیاں نیں۔ پشتو توں ترجمے کر رہے آں پنجابی دے وی کر رہے آں۔ گرچند سنگھ سینسرا اِک بندہ سی کامریڈ پرانا پنجاب دا اوہدیاں دو کتاباں پنجابی وچ ترجمہ کتیاں نیں چھاپن واسطے تے ایس طرح کر کے ڈائریکٹ پنجابی سندھی پشتو بلوچی یونٹ نے شروع کر دتا اے کتاباں چھاپیاں۔ اوہ ظاہر اے جے گھٹ ہون گیاں کھپت دے حساب نال بحر حال اوہدے وچ اوہناں نے کہیا بئی کوئی گل نہیں جے اوہ نہیں وکدیاں پر اسیں فیر وی چھاپاں گے۔
جینیئس: تسیں انگریزی جرنلزم نال وی لگے رہے اوہ انگریزی دے اخبار ایتھے سرکولیشن دے حساب نال گھٹ چھپدے نیں ہزاراں وچ ای نیں ایس دے باوجود ڈومینیٹ کر رہے نیں کوئی چھے ہزار کوئی پنج ہزار ریاست ہزار ایہدی کیہ وجہ تے چھپدے وی بڑے شاندار نیں اوہ ڈومینیٹ کر رہے نیں کیہ بیگ گرائونڈ اے ایہدی؟
احمد سلیم: ایس دیاں تن وجوہات نیں اِک تے انگریزی صحافت جیہڑی اے اوہ اُردو صحافت کولوں ترقی یافتہ اے بہت ودھ مطلب اوہ صحافت کہی جا سکدی اے اُردو صحافت نوں صحافت کہنا مشکل اے روزنامہ پاکستان یا روزنامہ جنگ لہور وچ جو کجھ اچھا چھپدا اے اوہ سٹیٹمنٹ تے ہو سکدے نیں بیانات تے ہو سکدے نیں پر اوہ خبراں نہیں ہوندیاں خبراں تے اوہ ہوندیاں نیں جے اوہ چیز لیائو جیہڑی لوکاں نوں معلوم نہ ہووے تے انگریزی صحافت نے انویسٹیگیٹو رپورٹنگ دا جیہڑا کلچ اپنایا تے تہانوں اِک اخبار دے وچ اِک خبر دے دس پہلو دے دین گے اُردو اوہدے پاسکو وی نہیں اے۔ دوجی وجہ اے وے جے انگریزی وچ اظہار دی آزادی اے اُردو وچ نہیں اے انگریزی وچ اظہار دی آزادی انج دی ہے بئی جیہدے خلاف تسیں لکھ رہے او ایسے نے پڑھنا اے۔ جیہدے حق وچ لکھ رہے او اوہنے تے پڑھنا ای نہیں۔ حکمراناں نوں ایہہ فائدہ پہنچدا اے کہ اوہ باہر وی کھاندے نیں اپنے انگریزی دے اخباراں دے ذریعے اوہناں دیاں ایمبیسیاں آپ خرید دیاں نیں اوہ ویکھدے نیں جے پاکستان وچ کنا زبردست چھپدا اے حکومت دے خلاف اوہدے نال حکومت دا امیج بہتر ہوندا اے۔ حکومت دیاں اپنیاں تنظیماں تعریفاں کردیاں نیں تے تیجی تے سبھ توں وڈی وجہ ایہہ وے کہ دنیا سُنگڑ کے بڑی چھوٹی ہو گئی اے تے انگریزی اسیں پسند کرئیے یا نا پسند کرئیے اِک لینگوئج اے پوری دنیا وچ کجھ تھاواں تے فرانسیسی اے کیوں جے فرانسیسی سامراج دا وی غلبہ رہیا اے دنیا دے بہت سارے ملکاں تے پر اوور آل جے کر ویکھیا جائے تے انگریزی دا ای غلبہ اے تے ایس واسطے میرا خیال اے بئی اُردو اخبار وچ تسیں اوسے دیہاڑے دا نیویارک ٹائمز نہیں ترجمہ کر سکدے۔
جینیئس: ایہہ میرا سوال وی ہے سی پکھ اوہ جیہڑا ہے سی بئی ظاہر اے اوہناں اخباراں دی سرکولیشن گھٹ اے پڑھے گھٹ جاندے نیں وکدے گھٹ نیں فیر وی اوہناں دی مالی پوزیشن جیہڑی اے اوہ Exist کیوں کردی اے؟
احمد سلیم: اِک تے ایڈورٹائز منٹ بہت اے مثال دے طور تے چینز نیں اِک جنگ گروپ اے اوہناں دی چینز اے اوہناں دی اشتہارات جیہڑے نیں لوکی منگاں کر کے چھپواندے نیں نوائے وقت وی اِک چین اے نیشن تے نوائے وقت تے اوہناں دا اِک ویکلی اُردو دا ہے۔ تریجا ڈان گروپ دا اِک چین chainاے ایہہ تن وڈے مطلب خدا نیں باقی تے انگریزی دا کوئی مینوں نہیں لگدا مسلم اخبار ہے تے صحیح پر اوہنوں مینشن گھٹ ای کیتا جاندا اے فرنٹئیر پوسٹ نوں اپوزیشن دی آواز دے طور تے مینشن کیتا جاندا اے پر اوہ فیسیلٹیز اوہنوں نہیں حکومت ولوں وی۔ تن وڈے گروپ نیں تے اوہناں دی چودھریائی اے۔ جیہڑیاں اے پی این ایس دیاں تنظیماں نیں اوہناں وچ عہدے دار وی اوہناں دے ای ہن بندے بہت۔ جریدے تے رسالے اخباراں دے مالکاں دی جیہڑی انجمن اے اوہ وی عہدے اوہناں کول نیں، فیصلے تے پالیسیاں وی اوہناں کول نیں حکومت دے اتے دبائو وی او پا سکدے نیں فیر کوئی نہ کوئی مثلاً سیاسی انوالومنٹ اوہناں اخباراں دی وی ہے مثال دے طور تے ڈان گروپ لے لئو محمود ہارون کل تک گورنر سن سندھ تے ہن فیر اِک واری گورنر بن گئے ہن ایتھے نوائے وقت دے وچ مجید نظامی صاحب جے خود نہیں بیٹھ کے لکھ رہے تقریر نواز شریف دی تے کم از کم اوہناں دے صلاح کار قریبی مشیر ضرور نیں ایہہ کم نذیر ناجی کردا لکھن دا۔ رہ گیا جنگ گروپ، جنگ گروپ جیہڑا ویسے اتنا سڑانگ اے کہ اوہ بادشاہ گردا رول ادا کردا رہیا اے ماضی وچ وی تے ہن وی اوہدی انھی طاقت ہے تے دن بدن اوہ ہن ودھ رہی اے لہور توں وی ہن انگریزی دا اِک ویکلی شروع کر رہے نیں تے ایس واسطے اردو اخباراں دی کمائی توں اپنے انگریزی اخبار چلاندے نیں سوائے ڈان دی مثال دی۔ نوائے وقت دی کمائی نے نیشن نوں بنایا اے جنگ دی کمائی نے نیوز نوں Creat کیتا۔ ڈان اکو اِک مثال اے جیہدی کمائی نال باقی پلدے نیں اوہ انگریزی پرچہ ایسا ا ے جیہڑا دوجیاں نوں چلا رہیا اے۔پاکستان ٹائم نہ ہون دے برابر اے مسلم دا ذکر وی گھٹ اے سندھ ہوو گے حالانکہ اوہ کیپٹل دا اکلا اخبار اے اوہنوں سبھ توں ودھ پاپولر ہونا چاہیدا سی فرنٹیئر پوسٹ پشاور تے لہور توں چھپدا اے، اوہدے نال اوہناں دی ہمدردی اے جیہناں دی اوہ ہمدردی کردا اے۔ اوہدا ریڈر کامن بندا نہیں اے جہنے شو بزنس کلرز چیزاں چیونگم ٹائپ دیاں چیزاں ویکھنیاں ہون اوہنوں اوہدے وچ کچھ نظر نہیں آوندا، تے ایس صحافت دے اتے تن وڈے اجارہ دار خانداناں دا قبضہ ہے دن بدن اوہناں دا نفع ودھ رہیا اے اوہناں دے دو لائناں دے اشتہار نال تسیں سال بھر دیاں تنخواہواں ادا کر سکدے او۔
جینیئس: اِک پاسے ایہہ کہیا جا رہیا اے کہ اج کل صحافت وچ مافیا دا پیسہ وی لگ رہیا اے اپنے گروپس نوں محفوظ کرن لئی؟
احمد سلیم: میرا خیال اے نرا صحافت نہیں ہڈوں سیاست وچ وی مافیا دا پیسہ لگ رہیا اے۔
جینیئس: پیسے صحافت وچ نہیں سی پہلے؟
احمد سلیم: نہیں سبھ جگہ ہے جی شروع توں ہے پہلے سیاست وچ وی سی نہیں ہُن تے ممبران پارلیمنٹ جیہڑے نیں اوہ خود سمگلر نیں کنے۔ فیر ایم کیو ایم دا حوالہ لے لئو مافیا اے نا اوہ وی تے جرائم پیشہ بندیاں دا کیوں جے عمل دخل بوہت ودھ گیا اے زندگی دے ہرپدھر وچ بنکاں تے کارپوریشناں دے وی چیئرمین اوہناں دے بندے بن رہے نیں۔ سیاسی حیثیت وی اوہناں نوں مل رہی اے ہر تھاں تے اوہناں دا قبضہ اے اول تے اوہ ڈائریکٹ قبضہ کر لیندے نیں یا ڈکٹیٹ کر لیندے نیں اپنے پیسے دے نال مل لے لیندے نیں۔ فیر اِک اور خفیہ ایلیمنٹ پریس وچ داخل ہویا خفیہ ایجنسیاں دے کارکن مطلب کوئی ایسا اخبار یا کوئی ایسا رپورٹر شاید ای مشکل نال ملے تہانوں جیہڑا کسے نا کسے ایجنسی نال لنک نہ رکھدا ہووے ایہہ تے اِک ساڈا سیٹ اپ اے۔ اسیں ٹر پئے آںجمہوریت کشی دے غلط پاسے شروع توں ای۔ ہولی ہولی ساڈا زوال ہو رہیا اے تے میرا خیال اے ساڈی اخیر جغرافیائی طور تے نیڑے ہے مینوں خوف اے خدا نہ کرے بئی انج ہووے جے کدے اسیں اپنا وطیرہ نہ بدلیا۔ مثلاً ایہہ اِک ڈارامہ تازہ ہویا اے۔ ایہہ بحران نوں مکان دا کارن نہیں بن سکیا جہڑا کہ آکھیا جا رہیا سی۔ ہڈوں بحران ایہدے نال ہور ڈونگھا ہویا اے۔ پولو رائزیشین جیہڑی سی اوہ ایہدے نال ہور ودھ گئی اے۔ تے بڑی تشویش والی گل ایہہ وے کہ رئورل تے ارباً وچ ڈوائید ہو گئی اے فیوڈل تے کیپٹالسٹ دے درمیان ہو گئی اے جو کے دونویں قابض نیں ملک اپر۔ بجائے ایس دے کہ اوہ معاملے اگے چلان اوہ آپس وچ لڑن لگے ہوئے نیں۔ خدشہ ایہہ وے جے ایہدے نال آئون والے ویلے وچ ایہدے نال جغرافیائی تبدیلیاں آ سکدیاں نیں ایس صدی دے مُکن تیک۔
جینیئس: تسیں وڈا ڈونگھیائی نال پنجاب دی تاریخ دے حوالے نال وی بہت پڑھیا تے لکھیا وی اے تہاڈی کوئی کتاب نہیں آئی ایس سلسلے وچ تہاڈا کوئی ہے وے پروجیکٹ؟
احمد سلیم: (ہسدیاں ہوئیاں) میرے کول جی اِک پروجیکٹ ہے وے کوئی ویہہ جلداں دے وچ تے اوہدے تے میں میٹر اکھٹا کر کے بیٹھا ہویاں 1857ء توں 1947ء تیک 20 والیمز دے وچ پنجاب دی تاریخ، ہسٹری دا نرا اوہ حصہ جیہڑا ہیروز تے مبنی اے مزاحمتی ہسٹری جیہڑی اے پنجاب دی بئی پنجاب کس طرح لڑدا رہیا اے اوہدے وچ ہُن اِک شے میں ودھائی اے کجھ ای پہلاں میں نہیں ساں جاندا۔ پارلیمنٹ دے ذریعے جیہڑے لوک سٹر گل کر دے رہے نیں یاں انگریزی دی سائیڈ تے کھلو کے وی جیہڑے لوک پنجاب دی گل کردے رہے نیں پہلے میں اوہناں نوں ٹوڈی تے غدار سمجھدا ساں پرمیرا خیال تبدیل ہویا کہ پنجاب دی گل بڑے بڑے لیول توں کیتی گئی اے ہُن جد کہ ساڈے کول اوہ لبھدیاں نہیں لٹریچر وچ۔ ایس واسطے ایہہ جی ویہہ جلداں تے پروجیکٹ اے جی جیہڑا میں کئی جگہ تے بھیج چکیا واں اوہ ویہہ جلداں دی وجہ توں رہ جاندا اے ہن اوہنوں میں کنڈنس کر کے پنج جلداں وچ پلان کر رہیاں واں تے جے کوئی وی آن والی حکومت جیہڑی وی ہوئے گی اوہنوں میں گھلاں گا جے اوہناں نے اوہدے نال ہمدردی دا اظہار کیتا تے میرا اوہ دو سال دا کم اے۔
جینیئس: کراچی وچ تسیں جیہڑا کجھ عرصہ پڑھاندے وی رہے ایم اے وی تسیں اوتھوں کیتا ایس دوران دیاں کوئی خاص گلاں کوئی تجربات جیہڑے تہانوں ہوئے ہون تسیں سمھجدے اوہ اوتھے نہ ہوندے تے؟
احمد سلیم: اوتھے جیہڑی میں ’’گھڑی دی ٹک ٹک‘‘ لکھی ایہہ شاعری نہ لکھی جاندی جے میں اوتھے نہ ہوندا اوتھے اسیں سیمینار کرایا پنجابی سندھی بلوچی لٹریچر دے حوالے نال اوہ کتاب اِک چھاپی فیر اوتھے اسٹوڈنٹ جیہڑے نیں اوہناں کولوں وارث شاہ، بابا فرید تے پنجابی موومنٹ دے اُتے تھیسس لکھوائے جیہڑا سو نمبر دا پرچہ ہوندا سی اوہ سٹوڈنٹ نوں کہندا ساں کہ تسیں بجائے پرچہ دین دے ایہہ تھیسس لکھدے او فلانی فلانی شے تے بڑا اچھا ہوئے گا تے جیہڑے پٹھان تے سندھی سن اوہناں نوں میں کہندا ساں جے اینے نمبر چاہیدے نیں تے تسیں مینوں اپنی زبان دیاں اینیاں چیزاں دا ٹھیک ترجمہ کر دیو اپنی زبان توں اردو وچ فلانی فلانی شے دا تے اوہ اِک تہاڈی چیز Transfer ہو جائے گی تے تہانوں نمبر مل جان گے اسیں طرح میں اوتھوں کافی چیزاں محمد ابراہیم جوئیو دی کتاب شاہ سچل شامی دی سمجھناں کہ سندھی زبان دی اوہ اکو کتاب اے جیہڑی کہ دو صدیاں دی سندھ دی دانش دا ولگن کردی اے اوس دا موضوع ہے وے کہ شاہ عبداللطیف بھٹائی سچل سرمست شامی ایہہ تن شاعر سندھ دے کوئی نہ ہوندے تے سندھ دی تاریخ جیہڑی اے اوہ سندھ دی تاریخ اے نہ ہوندی اوہ کتاب میں ترجمہ کروائی ایسے طرح پشتو توں میں چیزاں ترجمہ کروائیاں۔ ہجرت موومنٹ دا اِک پرانا مجاہد سی اوہنے پشتو وچ اپنیاں یاداشتاںلکھیاں سن تے کہن دا مطلب اے کہ اوتھے وی ایناں زباناں نال اپنا سلسلہ میں جاری رکھیا سندھ یونیورسٹی وچ وی پاکستان اسٹڈیز سینٹر دا استاد رہیاواں جدوں میں ترجمہ کر رہیا سی شاہ لطیف بھٹائی دا اوس توں پچھے اوہناں نے یونیورسٹیاں وچ میرے داخلے مکمل طور تے بند کر دتے۔
جینیئس: پنجاب یونیورسٹی والے تہاڈے نال کیوں اجے تیک ناراض نیں؟
احمد سلیم: میں پی ایچ ڈی واسطے اپلائی دو تن واری کیتا اسلام دے اتے کرناں چاہندا ساںمیں پی ایچ ڈی ماڈرن ٹریند جیہڑے نیں اسلام دے کہ کیہ چیزاں پائیدار نیں اسلام دے حوالے نال مستقل نیں اوہ کیہڑیاں چیزاں نیں جیہڑیاں تبدیلی دی زد وچ نیں تے تھیسس د ا عنوان رکھیا سی تے اوہناں جدوں مینوں انٹرویو کیتا تے اوہناں پُچھیا کہ ’’آپ توں پھر علی شریمتی کو گلوری فائی کریں گے اور علامہ اقبال اور مودودی کی فکر کو جامد قرار دیں گے اس سے تو پھر سیاسی مسائل پیدا ہو جائیں گے ‘‘ میں کہیا ’’جی فلسفہ تو ہے ہی سیاست ارسطو کی کتاب ری پبلک تو ہے ہی سیاست پر مبنی‘‘ بہر حال اوہناں نے مینوں اجازت نہیں دیتی تے نہ ای میں کوشش کیتی اوس توں پچھے۔
جینیئس: تھیسس توں علاوہ وی کم ہو سکدا اوہنوں کتابی شکل وچ پنجابی وچ لے آئو؟
احمد سلیم: میں ایک چھوٹا جہیا کتابچہ نما چیز لکھی سی اِک زمانے قسط وار چھپی سی سائنس دا فلسفہ مطلب اے جے ویہویں صدی دی جیہڑی فلاسفی اے اوہ فلاسفی آف سائنس اے کیوں جے اوہ سائنس دے نال جیہڑے پرابلمز پیدا ہوئے نیں انسانیت نوں اوہناں دی فکر اتے گوہ جیہڑا ہویا اے اوہدے توں جیہڑے فلسفے نیں جنم لیا اوہدے تے میں کم کیتا میرا خیال اے اوہ سواد والا کم سی پر اجے تیک چھپ نہیں سکی میں آپ ای ہُن کسے دن اوہدی گرد جھاڑ کے اوہنوں چھاپ دیاں گا ہن میں پنجابی کتاباں اپنیاں ہور وی کڈھ رہیا واں، ڈرامیاں دی کتاب اِک میری آ رہی اے ’’ساڈا جنگ اخیری‘‘ تن ڈرامے نیں اوہدے وچ جیہڑے اسٹیج ہو چکے نیں مختلف تھاواں تے فیر ناول میرا جیہڑا دوسرا اے پنجابی دا جیہدیاں کچھ قسطاں تسیں کراچی وچ چھاپیاں وی ہے نیں میں اپنے جیہڑے تنقیدی مضامین نیں اوہناں دا مجموعہ جیہڑے پنجابی شخصیات دے بارے وچ مصامین نیں اوہناں دا مجموعہ تے اس طرح دیاں کوئی چھے کتاباں ادھی درجن کتاباں دا جیہڑا منصوبہ 93 یا 94 وچ بنایا اے بئی ایہہ میں آئوٹ کراں گا۔
جینیئس: تسیں ٹی وی وچ وی لکھدے رہے او کیہڑیاں کیہڑیاں شیواں لکھیاں نیں؟
احمد سلیم: میرا جی پہلا سیریل سی ’’اماوس‘‘ چھ قسطاں دا ڈرامہ سی اُردو دا سی اوہ کراچی توں کیتا سی اقبال انصاری نال فیر اِک روسی ناول توں اڈاپٹ کیتا سی اسلام آباد توں دوستو فسکی ’’ذلتوں کے مارے لوگ‘‘ اوہ کوئی کامیاب تجربہ نہیں رہیا مطلب اوہ فلاپ گیا ڈرامہ برا سی ڈرامہ پروڈکشن وائز وی سکرپٹ وائز وی تے اوہ ایس واسطے وی برا سی ایسے ناول دے اتوں اِک پنجابی ڈرامہ آپے رانجھا ہوئی لہور توں ہو چکیا سی تے ایہہ ڈرامہ اوہدی گرد نوں وی نہیں سی چھوندا اوہ اتنا وڈا ڈرامہ سی کہ ایہہ اوہدے ساہمنے بہوں لِسا ای ہو کے رہ گیا حالانکہ اِک مثال ساہمنے ہووے تسیں بہتر کم کرسدے او پر میں ایہہ نہیں کہواں گا کہ پروڈیوسر ماٹھا سی میں ایہہ سمجھاں گا کہ شاید میرا سکرپٹ کمزور سی۔ اوس توں بعد سلور جوبلی دا کچھ کم کیتا فیر ٹی وی دے نال کجھ جھگڑے ہوئے اوس جھگڑے توں بعد فیر میں اِک پاسے ہو گیا نالے پی ٹی وی کیوں میرا کوئی ایہہ تے نہیں شوق بئی ٹی وی توں میرا ناں آوے اوہ ہوندا تے میں ہُن لکھ رہیا ہوندا۔ امجد اسلام امجد دی طرح بہت سارے ٹی وی رائٹرز دی طرح میں وی ’’اماوس‘‘ دی زبردست کامیابی دے باوجود پاسا کر لیا ایس واسطے کر لیا یا پروڈیوسر اقبال انصاری جیسا جی دار ہووے کوئی جیہڑا کہ نوکری دی وی پروا نہ کردا ہوئے تے کجھ کم کرے تے من مانی کر سکے یا ہُن پرائیویٹ ٹیلی ویژن دے حوالے نال اِک دو سبجیکٹ ڈسکس کر رہیاں واں جے ٹائم تے حالات نے اجازت دتی کراں گا۔ ٹی وی بہت زبردست طاقت اے۔
جینیئس: فیض صاحب دے نال تہاڈا تعلق رہیا قریبی شاید طالب علمی دے دور توں ای اوہدے بارے کجھ ۔۔۔؟
احمد سلیم: جی انٹر کامرس دے دور وچ فیض صاحب دے بارے وچ میں ایہی کہہ سکدا واں جیہڑا کہ عام بندا اِک وڈے بندے دے بارے وچ آکھ سکدا اے مطلب وڈے بندے دی خوبی اے ہوندی اے پئی جیہڑا اوہنوں ملدا اے تے ایہہ سمجھدا اے جے فیض صاحب میرے دوست نیں پر اوس وڈے بندے دی عظمت ایہہ ہوندی اے کہ اوہ سبھ دے اُتے اپنی چھاں کر رہیا ہوندا اے ایہہ تے نہیں کہواں گا جے میرے کوئی تعلقات سن ہاں نیڑ رہی اے تے اوہناں نے مینوں شعراں دی تُک بندی نوں وی ٹھیک کرن بارے کجھ دسیا فیر بہوں ہور حوالیاں نال وی جدوں نیشنل آرٹ آف کونسل اوہناں بنائی تے اوہناں نے اوتھے مینوں اسسٹنٹ ڈائریکٹر لا دتا لوک ورثہ دا تے اوہناں دی موت تک اوہناں دے نال بڑی گل بات رہی بڑیاں ملاقاتاں رہیاں اوہناں نوں میں لکھیا وی ہے اوہناں دے بارے کیہ کہیا جا سکدا اے جیہڑا کہ اِک عام بندا اِک وڈے بندے دے بارے اپنی عقیدت دا اظہار کر سکدا اے۔
جینیئس: استاد دامن دا کیہ معاملہ اے؟
احمد سلیم: استاد دامن نال یاری سی ساڈی اوہ وڈا بندا سی ایسا وڈا بندا سی جیہدے ساہمنے جا کے بدتمیزی کیتی جا سکدی سی تے اوہدے کولوں جھاڑاں کھادیاں جا سکدیاں سن فیض صاحب اِک تے جھاڑ نہیں پاندے سن دوجے جھاڑ سُنے نہیں سن تے اُٹھ کے ٹُر جاندے سن ایدھر اودھر ہو جاندے سن استاد دامن وچ ایہہ خوبی سی جے اوہ بندے دے لیول تے آپ اُتر آندا سی تے فیض صاحب دی ایہہ خوبی سی بئی اوہ چاہندے سن جے بندہ آپ اوہناں دی لیول تے آ جائے جیہڑا کہ ممکن نہیں سی ہوندا تے اوہ فیر اِک ان بیلنسڈ جیہا تعلق رہندا سی یعنی اوہ تعلقی جیہدے وچ توازن نہیں ہوندا اے اوہدے وچ بندا ہمیشہ اِک عقیدت وچ پھسیا ہویا رہندا سی تے کھل کے گل نہیں سی ہو سکدی پر استاد دامن کول بہہ کے ایزی لگدا سی۔ میں اوہناں دیاں یاداں وی لکھیاں نیں اوہ مضمون میرا چھپیا اے تے بڑا اوہناں دے نال سواد آیا۔ ایہہ تن چار بزرگ ہوئے نیں استاد دامن، فیض صاحب تے ڈاکٹر نذیر احمد دے نال میریاں بڑیاں یاداں تے ملاقاتاں نیں اوہ بڑا لحاظ کردے سن جدوں ایہہ چھپی بلکہ چھپی جو کیجن نیں آکھیا تے ہندوستان وچ ڈھونڈورا پٹدے رہے کتاب نوں ویکھاندے رہے کہ ویکھو ایہہ کم ہویا اے تسیں کہندے اوہ پاکستان وچ کم نہیں ہو رہیا فیر مسعود کھدر پوش صاحب نال ملاقاتاں سن اوہناں نال بحثاں وی ہوندیاں سن بڑی اختلافی رائے وی ہوندی سی ساڈی آپس وچ جھگڑے وی ہوندے سن اوہ غصہ بڑا چھیتی کر جاندے سن ناراض ہو جانا، غصے نال جھڑک دینا، پر فیر وی ملاقات رہندی سی ایہہ چار پنج بزرگ سن جینہاں دے کولوں ظاہر اے سکھیا ای ہے ہور میں اوہناں نوں کیہ سکھایا ہونا اے؟
جینیئس: امرتا پریتم دے نال کیہ کجھ ۔۔۔۔؟
احمد سلیم:اوہناں دے نال وی جی اِک بڑا عقیدت دا تعلق پیدا ہویا اوہناں دی شاعری پڑھ کے نویں رات جیہڑا کہ کسے وی نویں شاعر نوں کسے وڈے شاعر دی شاعری توں متاثر ہو کے ہوندا اے تے فیر امرتا پریتم نے اِک چیز جیہڑی ساری زندگی کیتی اے مثلاً راہی صاحب نے نہیں کیتی ہور وڈے شاعراں نے نہیں کیتی پر امرتا پریتم نے کیتی اوہناں جونیئر تے سنیئر نسل نال ہمیشہ تعلق رکھیا اے تے اوہناں نوں چھاپیا اے یعنی اجے وی ناگ منی وچ جیہڑے لوک چھپدے نیں اوہ پنج سال پہلے توں نیں تے اس وجہ توں اسیں بڑے کلوز ہو گئے۔ میں جدوں انڈیا گیا میں کوئی پنجاہ دیہاڑے اوہناں دے گھر ٹھہریا اوہدا حال وی میں کافی تفصیل نال لکھیا امرتا پریتم دی خوبی ایہہ وی ہے جے اوہ سانوں جونیئر نہیں سمجھدی کدی وی چاہے تسیں کنے ای جونیئر ہوئو اوہ تہاڈے کولوں سکھن دی وی کوشش کر دی اے تے اوہنے لکھیا وی ہے مثلا اوہنے اپنی زبان اپنے بیان اپنے مفہوم دی ادائیگی دے وچ بہت تبدیلیاں لیاندیاں نیں۔ نویں نسل توں متاثر ہو کے تے ایہہ میرا خیال اے جے گھٹ ای ایہو جیہیاں مثالاں نیں۔ فیر اوتھے ہور وی رائٹراں نال کرتار سنگھ دُگل اجیت کور اے پنجابی دے بڑے وڈے رائٹر نیں۔ اوتھوں دے بڑے شاعراں تے شاعرنیاں نال ملاقاتاں ہوئیاں پاکستان دے نویں لوکاں نال پرانے لوکاں نال تے بظاہر انج لگدا جے میں کسے نال ملدا ملاندا ای نہیں پر اوہ اِک 65-64 توں اے سلسلہ جاری اے اوہ اِک دم چھڈیا تے نہیں جاندا۔ ہن میریاں انگریزی دیاں کتاباں شاید پنجابی توں زیادہ ہون پر جتھے میرا ذکر آئونا اے ڈیلی اخباراں وی تے اوہ پنجابی شاعر احمد سلیم نیں کہیا۔ ایہہ جملہ اے جیہڑا پنجابی شاعر دا تے ایہہ مینوں تقویت دیندا اے تے مینوں محسوس کراوندا اے۔ ایہدا مطلب ایہہ وے جے میں اپنی جیہڑی نینہ رکھی سی اپنی پچھان بنائی سی اوہ اجے مری نہیں ہے۔
جینیئس: اسیں جیہڑا 1994ء نوں پنجابی زبان دے سال دے حوالے نال ڈیکلئر کیتا ایہدے تے کوئی میسج وغیرہ دینا چاہو گے؟
احمد سلیم: نہیں میسج تے میں کیہ دینا اے میں تے اوہناں لوکاں وچ شامل ہوواں گا جیہڑے ایس سال نوںمنان گے سارے ساتھیاں دے نال مل کے۔
جینیئس: تے ایہہ پروگرام کیویں بہتر طور تے منایا جا سکدا اے؟
احمد سلیم: اوہدے وچ مڈھلی گل ایہہ وے پئی پہلے تے سارے بندے اکھٹے ہون جیہڑے کہ مختلف فورم لے کے بیٹھے ہوئے نیں تے اوہ کوئی اِک فورم بناون بھاویں اوہ عارضی طور تے ہووے اوہدا ناں ’’پنجابی کانگریس‘‘ رکھن جیہڑی کہ پیریودیکلی ہوندی رہووے تے تے اوہ ایس سال نوں ایس طرح مناوے جے کینیڈا دا جیہڑا پنجابی اے اوہ اوتھے کم کر رہیا ہووے پنجابی دے حوالے نال اپنی تقریبات کر رہیا ہووے تے ڈنمارک دے جیہڑے پنجابی نہیں اوہ اوتھے لگے ہون، برما دے جیہڑے پنجابی نہیں اوہ اوتھے لگے ہون کویت دے پنجابی آپے لگے ہون ایس کم تے انڈیا دے پنجابی پاکستان دے پنجابی تے ایہناں ساریاں دی کوارڈینیشن ہووے اوہناں دے پروگرام کجھ سانجھے انج ہون جے کوئی اِک بندہ کدھرے چلا گیا کوئی دوجا کدھرے کدوں افورڈ ہو گیا ٹکٹ لندن چوں تے اوتھے وی دو بندے چلے گئے پر اوہدے و چ جاناں چاہیدا اے کنکریٹ پروگرام لے کے قرارداداں سوچنیاں چاہیدیاں نیں، پلان کرنی چاہیدی اے ہر شے۔
پنجابی کانگریس وچ قراردادوں منظور کرنیاں چاہیدیاں نیں، جلسے جلوس کرنے چاہیدے نیں تے ایہہ فیصلہ چھیتی ہووے کیوں جے بئی اسیں چورانویں نوں کس طرح منانا اے۔ ویلا تے ترکھا لنگھ رہیا تاں جے پچانویں وچ پنجاب دی منگ جیہڑی اے اوہ کم از کم سو قدم نہیں تے دس قدم تے اگے ودھی ہووے۔
نوٹ:جناب احمد سلیم دا ایہ انٹرویو ریکارڈیڈ سی جیڑا مہینہ وار جینئیس کرچی دے مارچ۔اپریل 1994دے شمارے وچ چھپیا۔
|
