|
نوتیج سنگھ بھارتی جی نال گل جینئیس کراچی دی گل بات
نوتیج سنگھ بھارتی جی دا انٹرویو جینئیس کراچی دے مارچ اپریل 1995دے شمارے وچ چھپیا۔جیڑا اوہناں دی لہور یاترا ویلے لیا گیا۔
انٹرویو:اشفاق نابر
جینیئس: سردار صاحب تسیں اپنی حیاتی بارے جانکاری دیو کہ کتھے پیدا ہوئے تے کتھے کتھے تعلیم حاصل کیتی فیر کیہ کجھ پڑھیا تے کنیاں کتاباں لکھیاں؟
سردار صاحب: فیروز پور دا اِک چھوٹا جیہا پنڈ جیہدا ناں ’’روٹے‘‘ ہے میں اوتھے پیدا ہویا ساں اوتھوںای پرائمری تیکر تعلیم حاصل کیتی۔ میرے جمن دا ورھا 1938ء اے۔ اوتھوں تے پہلاں میں مذہبی تعلیم حاصل کیتی اوہدے پچھوں سکول وچ پڑھیا تے میٹرک کیتا۔ میٹرک کر کے تے پنڈ توں چالھی میل پرانہہ گورنمنٹ کالج لدھیانہ اے اوتھوں میں انٹر دا امتحان پاس کیتا فیر میں مندرا کالج پٹیالے چلا گیا۔ اوس ویلے پٹیالہ پنجابی ساہت دا بہت وڈا سینٹر سی اوتھوں میں ایم اے دا امتحان پاس کیتا۔ 1962ء دے وچ تے میں ایم اے دا امتحان پاس کیتا۔ 1962ء دے وچ تے میں ایم اے پنجابی وچ کیتا اے۔ 1962ء دے وچ تے میں ایم اے پنجابی وچ کیتا اے۔ پنجابی وچ ایم اے کرن پچھوں میں تقریباً ترے سال تیکر پڑھایا تے 1968ء وچ کینیڈا چلا گیا تے اوتھے اپڑ کے میں فلاسفی وچ ایم اے کیتا فیر ایس توں بعد میں کجھ کورسز گریجویٹ سائنسز وچ کیتے فیر اِک پبلیکیشنز دا ادارہ کھول لیا تے ایس ویلے اوتھے میں انگریزی دا پبلشر آں۔
جینیئس: اوتھے تسیں کیہڑیاں کتاباں چھاپدے او؟
سردار صاحب: جناب اسیں اوتھے لٹریری کتاباں چھاپدے آں جیہناں وچ کہانیاں دیاں کتاباں لٹریری کریٹی ازم تے ناول شامل نیں۔ ایس قسم دیاں کتاباں اسیں شائع کردے آں۔
جینیئس: تسیں ایہہ دسو کہ کینیڈا دے وچ کنے پنجابی اخبار یاں رسالے نکلدے نیں؟
سردار صاحب: کینیڈا دے وچ چار پنج ویکلی پنجابی پرچے نکلدے نیں تے ایہناں وچوں سبھ توں زیادہ وکن والا جیہڑا رسالہ اے اوہ ہے ’’انڈو کینیڈین ٹائمز‘‘ تے باقی اوتھوں دور وینکور توں نکلدے نیں تے ایہہ کافی پڑھے جاندے نیں۔
جینیئس: کینیڈا وچ جیہڑے لکھن والے نیں اوہناں دا آپس وچ کوئی تنظیم وغیرہ ہے؟
سردار صاحب: وینکوور دے وچ تقریباً دو ترے ایسوسی ایشنز بنیاں ہوئیاں نیں اوہناں وچوں اِک دا ناں ہے ’’پنجابی لیکھک منچ‘‘ اوہ ہر مہینے دے اخیر وچ اِک اکٹھ کردے نیں تے اوہدے وچ نظماں کہانیاں وغیرہ پڑھدے نیں تے اوہدے اِک دوجے نال گل بات کردے نیں اِک ہور ادارا اے اوہ ہے ’’وین کوور ستھ‘‘ اوہ وی ایہو کم کردے نیں ایہہ ترے مہینے پچھوں اِک پرچہ کڈھدے نیں بہت خوبصورت اوہدا ناں اے ’’وطن‘‘ فیر ایس توں وکھ اوہناں نے کجھ ڈاکو مینٹری وی بنائیاں نیں۔ شراب وغیرہ دے خلاف فیر اوہناںنے Women Issues دے اتے وی ڈیکومینٹری بنائی اے فیر ڈرامے وغیرہ وی کھیڈدے نیں۔ انگریزی تے پنجابی لیکھاں دیاں ریڈنگ کروائوندے نیں فیر وینکووور دے وچ لیکھاں دیاں بہت ساریاں ایسوسی ایشنز ہیگیاں نیں تے کم کر رہیاں نیں۔ ہُن تیکر ٹورنٹو وچ کوئی وی ایسوسی ایشن نہیں بنی۔ جدوں پاکستان یاں پنجاب وچوںکوئی لیکھک اوتھے جاوندا اے تے اوہدے جائون دی خوشی وچ اوتھے اکٹھ ہوندا اے تے اوہنوں جی آیاں آکھیا جاندا اے۔
جینیئس: سانوں ایہہ دسو کہ تسیں کدوں لکھنا شروع کیتا؟
ردار صاحب: جناب میں سکول وچ ہوندیاں ہی لکھنا شروع کر دتا سی تے شروعات وچ ہی میریاں نظماں چھپن لگ پئیاں سن جدوں میں اٹھویں جماعت وچ پڑھدا ساں تے میری پہلی نظم ’’پریت لڑی‘‘ دے وچ چھپی سی تے ایہہ رسالہ کافی معیاری تے چنگا اے۔ جدوں ’’پریت لڑی‘‘ وچ میری نظم چھپی تے جیہڑیاں نظماں میں دوجیاں رسالیاں نوں گھلیاں ہوئیاں سن اوہ وی چھیتی چھیتی چھپن لگ پئیاں فیر بہت ساریاں نظماں میں دسویں، یارھویں تے بارھویں وچ ہی لکھ لئیاں سن تے سکول دے دور وچ ہی میں ساریاں میگزینز دے وچ چھپ چکیاں ساں۔
جینیئس: تسیں نثر وچ کیہ کجھ لکھیا اے؟
سردارصاحب: نثر وچ کجھ انٹروڈکشن دیاں کتاباں تے کرٹیکل ایسنز توں وکھ ہور کوئی کتاب نہیں لکھی۔ نثر وچ میرا کوئی خاص کم نہیں۔
جینیئس: تہاڈیاں کتاباں دے ناں کیہ نیں؟
سردار صاحب: جناب میری اِک کتاب چھپی اے تے اوس کتاب نال وی مطمئن نہیں آں تے ایہہ کتاب چھپی سی۔ 1967ء وچ تے اوس کتاب دا ناں سی ’’سمبل دے پھل‘‘ جس طرح دی رومینٹک تے پروگریسو موومنٹ چل رہی سی اوس دور وچ جیہنوں اسیں ’’دھارا‘‘ آکھدے آں اوس توں میں 1961-62ء وچ ہی مطمئن ہو گیا ساں ایس لئی 1961ء وچ میں نظم لکھنی بند کر دتی سی تے اوہدا وڈا کارن ایہو سی کہ جیہو جیہی روایت ساڈی نظم وچ چل رہی سی اوہدے توں میں مطمئن نہیں ساں تے شاعری دا نواں اِیڈیم تے تلاش کر رہیا سی تے اوہ مینوں لبھ نہیں رہیا سی تے ایس گلوںمیں لکھنا ہی بند کر دتا سی۔ 1961-62ء وچ چھڈ کے تے ہن 1992ء توں فیر لکھنا شروع کر دتا اے تقریباً تیہہ ورھیاں پچھوں۔
جینیئس: تسیں ایہہ تریہہ ورھے کیہ کردے رہے او کیونکہ لکھاری دا کم تے ہے سوچنا تے اینے ورھیاں تیکر تہاڈیاں رُجھاں کیہ رہیاں نیں؟
چھاپدے او تے ایہدے وچ روپئے کمان والا تے کوئی کم نہیں ہے تے فیر ایہدے نال نال تہانوں اپنی دو ویلے دی روٹی دا فکر رہندا اے۔ فیر میرا بہتا ویلا فلاسفی دی سٹڈی وچ لگا رہندا اے۔میں ایہہ گل محسوس کردا ساں کہ فلاسفی دے سلوشن نال ہی ایس نظام دی نجات اے۔ ایہناں وچ کلاسیکی فلاسفی تے ماڈرن فلاسفی دوواں دا دخل اے۔ میرا بہتا انٹرسٹ ’’فلاسفی آف نالج‘‘ دے وچ ہے۔ میں اِک تھیسس ایم اے دا ’’ڈارون‘‘ تے لکھیا سی ایس نوں وکھ میں کجھ نہیں لکھیا۔ انگریزی وچ۔
جینیئس: تسیں اپنا تھیسس کس حوالے نال لکھیا سی؟
سردار صاحب: میرا تھیسس ہے سی ’’ویلیو سسٹم‘‘ دے اتے تے ویلیو سسٹم دا تعلق ڈارون دے نسپٹ دے نال ہے یاں نہیں میں اپنا مقالا جیہڑا میری سمجھ وچ آیا اوہ میں لکھ کے جمع کروا دتا۔ میرے تھیسس دا سرناواں ’’ایوویشن اے ایچ ایس‘‘ سی۔
جینیئس: ایس توں وکھ تسیں سیاسی ھارے نال وی جُڑے رہے او جدوں تسیں ایتھے ہے سی؟
سردار صاحب: جناب میں کسے پارٹی دا ممبر تے نہیں رہیا پر مُڈھ توں ہی پنجویں جماعت توں ہی ’’کیمونسٹ پارٹی‘‘نال ایسوسی ایٹ رہیا واں فیر میں سٹوڈنٹ پارٹی وچ وی کم کیتا اے تے ویسے میرا نظریا کیمونسٹ پارٹی نال ہی ایسوسی ایٹ اے۔
جینیئس: ایس سلسلے وچ تہاڈا کِنا لوکاں نال میل جول رہیا اے؟
سردار صاحب: پارٹی دے حوالے نال جیہڑا ایہدا کلچرل ون ہے سی مثلاً رائٹرز ڈراما آرٹسٹ وغیرہ ایہناں نال ہی بہتا ملن جلن ہے سی۔
جینیئس: اوہ کون لوک سن جیہڑے کلچر نوں ودھان لئی کم کر رہے سن؟
سردار صاحب: اوس ویلے جو بہتا کم کر رہے سن اوہناں وچ سی دھیرا سنگھ چن، جگندر سنگھ بارلا، یہناں دے اوس ویلے کلچرل سکوائر سن تے ایہو لوک ساہمنے کم کرن والے ہے سن۔
جینیئس: تسیں بھوت واڑا دی گل کر رہے سو؟ اوہ کیہ گل اے؟
سردار صاحب: بھوت واڑا دی گل ایس طرح ہے کہ پٹیالا وچ میرے نال دے پڑھیار جیہڑے میرے ساتھی ہے سن اوہ سارے اتفاق نال لکھاری سن تے اسیں ساریاں نال رل کے اِک گھر کرائے اُتے لے لیا تے اسیں اوتھے بہہ کے پڑھدے ہوندے ساں تے اوہدا ناں اسیں بھوت واڑا رکھ دتا سی اوہدے وچ اسیں ادبی کم کردے ہوندے ساں تے نال نال مطالعا وی ہوندا رہندا سی جیہڑا وی نواںناول چھپدا یاںکوئی کہانی چھپدی اوتھے بہہ کے پڑھی جاندی سی یاں اوہدے اُتے وچار وٹاندرا ہوندا۔ اوہ ایس قسم دی اِک ایسوسی ایشن سی جیہنوں اسیں ’’بھوت واڑا‘‘ دا ناں دتا سی۔
جینیئس: اوہدے وچ تہاڈے کون کون ساتھی سی؟
سردار صاحب: اوہدے وچ اِک تے ہریندر سنگھ محبوب سن جیہناں نوں پچھلے سال ’’ساہتک اکیڈمی‘‘ دا انعام ملیا سی شاعری تے ۔ فیر اِک سن ستیندر سنگھ نور جو اجکل دلی یونیورسٹی دے وچ ہیڈ آف دی ٹیپارٹمنٹ نیں۔ پنجابی دے اِک سن بھگت سنگھ جو پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ وچ پڑھاندے نیں اِک سن گربد سنگھ سوچ، کریبال تے کجھ ہور دوست سن۔
جینیئس: چڑھدے پنجاب وچ جیہڑی کوتا لکھی جا رہی اے اوہدے بارے تسیں کیہڑے لوکاں نوں چنگا سمجھدے او جیہڑے بہت چنگا لکھ رہے نیں؟ پرانیاں وچوں تے نویاں وچوں؟
سردار صاحب: میرا ایہدے نال بالکل کوئی سمبندھ نہیں رہیا تے میں نہ ہی پنجابی پڑھی اے ایہہ جو کجھ میں شروع کیتا اے 1992ء توں ایہہ تسیں انج سمجھو گے میرے واپس گھر آون والی گل اے میں پنجابی نال واہ ہی چھڈیا ہویا اے۔
جینیئس: تسیں پبلشنگ دا کم کردے او تے ایہہ دسو کہ تسیں اوتھے تے ایتھے کیہ فرق ویکھدے او؟ جس طرح ایتھے کتاباں چھاپن تے ویچن والا آپے ہی چھاپدا اے پڑھدا رہندا اے ایس طرح اوتھے وی ایہو حال اے؟
سردار صاحب: ویسے ایتھے حال ایدھروں چنگا اے پر اج کل حالات اوتھے وی ماڑے ہی نیں خاص کر کے جیہڑی چھوٹی پبلشنگ اے اوہ کیونکہ جیہڑے چھوٹے پبلشر نیں اوہناں کول مارکیٹنگ لئی فنڈز نہیں ہین کیونکہ جدوں تیکر چنگے طریقے نال مارکیٹنگ نہ کیتی جاوے اخباراں وچ اشتہارات نہ دتے جاون لکھاری دے انٹرویو نہ کروائے جاون اونا چِر کوئی وی کتاب باہر نہیں وکدی۔ ایس لئی جیہڑے چھوٹے پبلشر نیں اوہناں دے کول اینے وسیلے نہیں ہوندے کہ اوہ انٹرویو کروا سکن یاں لوکاں تیکر ایہہ سوچنا دے سکن کہ ایہہ کتاب اے ایس لئی اِک تے ایہہ وڈا کارن اے جیہڑے وڈے پبلشر نیں اچھے پبلشر نیں اوہ نویں لکھاریاں نوں نہیں چھاپدے کیونکہ اوہدے وچ اوہناں نوں گھاٹا پیندا اے۔
جیہڑے چھوٹے پبلشر نیں جیہناں وچ میں وی آوندا واں اوہناں دیاں کتاباں جیہڑیاں سرکار چنگی سمجھدی اے اوہنوں سلیکٹ کردی اے تے اوہدے تے گرانٹ وغیرہ دیندی اے جیہدے توں 80 فیصد گھاٹا پورا ہو جاوندا اے پورا گھاٹا فیر وی نہیں لبھدا۔ اوتھے پبلشنگ دا حال ایتھوں ایس لئی چنگا اے کہ اوتھے لوکی پڑھدے نیں۔ میں اِک کتاب چھاپ رہیا واںجیہدی پنج ہزار تعداد اے۔نہیں تے میں ودھ توں ودھ پنج ست سو کتاب چھاپدا واں۔ گرانٹ لین لئی وی پنج سو کتاب چھاپنی پیندی اے۔ فیر اِک گل ایہہ وی ہے کہ اوتھے جیہدے کول پیسے نیں اوہ پیسے دوے تے کتاب چھپوا لوے۔ جیہڑے کلچرل پبلشر ہوندے نیں اوہناں دے اپنے ایڈیٹرز ہوندے نیں تے جے کتاب پبلشنگ ہائوس دی فلاسفی نوں پورا کردی اے تاں ہی اوہ اوہنوں سلیکٹ کردے نیں۔
جینیئس: تسیں ایہہ دسو کہ پارٹی نے ونڈ توں پہلاں ونڈ دی جیہڑی حمایت کیتی سی اوہدے بارے تہاڈا کیہ خیال اے؟
سردار صاحب: ایہدے بارے مینوں کجھ ٹھیک معلوم نہیں اے کہ اوہنے ونڈ دی حمایت کیتی اے یاں نہیں کیتی۔
جینیئس: کیمونسٹ پارٹی دے اوس ویلے جنرل سیکرٹری جوشی صاحب سن اوہناں ونڈ دی حمایت کیتی سی تے اوہناں آکھیا سی کہ جے مسلمان پاکستان بنائونا چاہندے نیں تے اوہناں نوں بنائون دیو تے ایہناں نوں پورا حق اے۔ ایہہ گل جوشی ہوراں دی کتاب ’’کیمونسٹ موومنٹ ان پنجاب‘‘ ایہہ کتاب دلی توں چھپی سی کافی ورھے پہلاں تے ایہنوں ری پرنٹ کیتا سی۔ لاہور پیپلز والیاںنے ایہہ کتاب میرے کول گھر موجود اے تے ایہدے وچ تارا سنگھ تے ہور لوکاںنے وی آکھیا سی کہ پاکستان بننا چاہیدا اے تے مسلم لیگ آکھدی سی پئی سانوں پورا پنجاب ملنا چاہیدا اے۔
سردار صاحب: ویکھو جی جدوں پاکستان بنیا تے میں اوس ویلے نو ورھیاں دا ساں تے ایہدے بعدوں میں ایہہ گل سوچی کہ جے کسے کمیونٹی نوں آرام نال جین نہیں دتا جائوندا تے اوہنوں اوہدے خلاف آواز چُکنی چاہیدی اے تے ایہہ اوس قوم دا حق اے میرا اپنا خیال اے۔ ساڈے پِنڈ بالکل وکھرے سن تے ساڈے پنڈاں وچ ایہہ وی ہوندا سی کہ جے برہمن نوں مسلمان دا ہتھ وی لگ گیا اے تے اوہنے چھیتی چھیتی اشنان کرنا اے اوہدا مطلب سی پئی اوہ پلیت ہو گیا اے ایس لئی جدوں مسلمان نال ایہہ ورتاء کیتا جاندا سی تے مینوں ایہہ کم بہت غیر انسانی تے بھیڑا لگدا سی۔ ایہہ سبھ کجھ ویکھدیاں ہویاں میں سوچیاں کہ جے اِک انسان دوجے انسان نال ایہہ سلوک کردا اے تے ایہہ بہت بھیڑی گل اے تے جدھر انسانیت دے نال بھیڑا سلوک ہوندا ہووے اوتھے دو قوماںاکٹھیاں نہیں رہ سکدیاں تے جس نال بھیڑا ورتاء ہوندا ہووے اوہدا فرض ہے کہ اوہ اپنے آپ نوں اوس توں وکھ کر لوے۔
جینیئس: پنجاب دی ایس ونڈ دے بعد تہاڈا ایہہ خیال اے کہ ایہہ ونڈ ضروری ہے سی؟ ایہہ گل میں پنجاب دے حوالے توںکر رہیا واں؟
سردار صاحب: سکھاں دا ایہو حال سی اوتھے کیونکہ سکھاں دے تے ہندوواں دے ورتائو وچ بہتا فرق نہیں سی اوس ویلے۔
جینیئس: میرے کہن دا مقصد ایہہ ہے کہ مسلمان پنجابی تے سکھاں دا آپوں وچ وکھرے ہون دا کیہ مطلب سی؟ تے تسیں سکھ لٹریچر دے حوالے نال کیہ آکھدے او۔ جس طرح میں پڑھیا اے کہ تن وڈے فیکٹر سن کہ سکھ دھرم شالا وچ یاں گردواریاں وچ یاں جیہڑے سکھ بالاں نوں پڑھایا جاندا اے کہ دو سکھ گرواں دا قتل دہلی چاندنی چوک وچ۔ دوجا گرو ارجن سنگھ دا راوی کنارے تے تیجا سرہند دے صوبیدار دا قتل۔ ایہہ تن وڈے فیکٹر نیں جیہڑے اندر ہی اندر لاوا پکاندے رہے تے اوہ 1947ء وچ قتل و غارت دا سبب بنیا۔ ایہدے وچ کنا جھوٹھ یاں سچ اے ایہہ ساڈی وچاراں دے وچ نہیں پر ایہہ گل سچی ہے کہ ایہہ تنو فیکٹر 1947ء وچ قتل و غارت دا سبب بنے؟
سردار صاحب: اسیں ایس ویلے سیاسی گل بات کر رہے آں لوکاں دی پسند یاں نا پسند دی گل نہیں کر رہے تے لوک ایہہ سبھ کجھ بالکل پسند نہیں سی کردے جو کجھ ہویا اے۔ مینوں یاد اے کہ پندھراں اگست نوںگھر دے آکھدے سن کہ بوہے باریاں بند کر لئو تے اوس ویلے میں چھوٹا جیہا ہے ساں تے میں گھر دیاں نوں پچھیا کہ بوہے کیوں بند کر لئے نیں اوہناں مینوں آکھیا کہ مسلماناں دا اوڈھ آ رہیا اے تے اوہناں نے ہتھاں وچ برچھیاں پھڑیاں ہوئیاں نیں تے اوہ لوکاں نوں پنڈ وچ ماردیاں پھر رہے نیں۔ کیونکہ اودوں لوکاں نوں پتا ہی نہیں سی کہ کیہ ہو رہیا اے سوائے لیڈراں توں۔ بھاویں میں اوس ویلے چھوٹا ساں پر مینوں سی کہ ایہہ کیہ ہو رہیا اے۔
جینیئس: خالصتان تحریک دے بارے تہاڈے کیہ وچار نیں؟
سردار صاحب: خالصتان بارے میرے ملے جلے وچار نیں کیونکہ خالصتان دی موومنٹ دا تے خالصتانیاں نوں وی نہیں پتا۔
جینیئس: تسیں ایس تحریک نوں سیاسی تحریک نہیں سمجھدے؟ صرف کارروائیاں جاندے او؟
سردار صاحب: میرے بہت سارے دوست سجن نیں جیہناں نوں میں سیانے سجن سمجھدا واں۔ کیونکہ میں تاں باہر رہندا واں تے جدوں میں ایتھے آ کے اوہناں نوں پچھیا جیہڑے خالصتان نوں سپورٹ کردے نیں تے اوہناں نوں ویکھدیاں میں اپنے آپ نوں وی تیار کیتا پر میں پروگریسو ہون دے ناطیوں کدی وی ایہنوں سپورٹ نہیں سی کیتا فیر تھیو کریسی نال میں کدی کمپرومائز نہیں کیتا سی جے ایہہ تھیوکریسی ہے تے میں ایہنوں سپورٹ نہیں کر سکدا۔ ایس لئی ایہہ ہے تھیو کریسی۔ تے میں ایتھے آ کے ایہناں نوں ایہہ پچھیا کہ واقعی ایہہ پنجاب دی شناخت دا چکر اے یاں کہ کجھ ہور ہے۔ ایس گل دے جواب وچ میرے کجھ دوستان آکھیا کہ ایہہ پنجاب دی شناخت دا سوال ضرور اے پر ایہدا سلوشن خالصتان ہے جیہنوں ایہہ نہیں مندے کیونکہ خالصتان تھیوکریسی دے مخالف اے پر عام لوک ایہنوں سپورٹ نہیں کر رہی کیونکہ ایس تحریک وچ بہت غلط عناصر وڑھ چکے نیں کہ ایہہ تحریک ہن کنٹرول وچ نہیں رہی تے ایس غلط عناصر سرکار نے ایہدے وچ واڑدتے نیں۔ کڑیاں ریپ کرن لگ پئیاں اور خالصتان دے ناں لگیاں۔ چوریاں ڈاکے خالصتانیاں دے ناں لگدے نیں ایس ویلے لوک بہت تنگ آ چکے نیں جے لوکاں کول رائفل تے بندوقاں ہون تے ایہہ اِک دوجیاں نوں مارنا شروع کر دین۔
جینیئس: جے کجھ مسئلہ ہون تے ایہہ تحریکاں چلدیاں نیں تے ایس خالصتان دی تحریک پچھے واقعی کجھ مسئلے ہیگے سن جیہدی وجہ توں ایہہ شروع ہوئی؟
سردار صاحب: باکل ایہدے پچھے بہت مسائل ہیگے سن کیونکہ ساڈے پنجاب وچ تعلیم بہت سی مندے پڑھے لکھے سن تے نوکریاں نہیں سن تے دوجا ڈس کمیونیکیشن دا مسئلہ ہے سی تے ایہہ سارے فیکٹر رل کے ایس تحریک دی وجہ بنے۔ پنجاب دی شناخت دا سوال ضرور ہے سی میں خالصتان دی گل نہیں کر رہیا بلکہ سکھ دی شناخت دی گل کر رہیاں واں۔ پنجاب وچ رہن والا ہندو وی ایہہ گل سمجھ گیا ہے کہ ایہہ سنٹرل گورنمنٹ دی چال ہے سی۔ جیہڑے پنجاب دے وچ پنجابی ہندو نیں تے پنجابی کلچر نال جڑے ہوئے نیں تے اوہناں دا گھر اوتھے نہیں رہ گیا خالصتان دی تحریک دے وچ ایہہ گل میں کدی وی نہیں من سکدا کیونکہ اوہ وی اونا ہی پنجابی اے جنا سکھ پنجابی اے۔
جینیئس: پنجاب وچ ایس بے چینی دا ذمہ وار کون ہے؟تے ایہدی ذمے واری کسے پارٹی دے اُتے پائی جا سکدی ہے کیونکہ گورنمنٹ تے بدلدی رہندی اے؟ تے وی پی سنگھ بارے تہاڈے کیہ وچار نیں؟
سردار صاحب: جتھوں تیک وی پی سنگھ دی گل اے اوہ بہت پچھوں وزیر اعظم آیا سی تے اوہ بہت کمزور وزیر اعظم ہے سی۔ وی پی سنگھ جو دودھ توں دودھ کر سکدا سی اوہ سن پنجاب دیاں جیہڑیاں منگاں سن مثلاً چندی گڑھ دی منگ وچ پنجاب وچ پانی دی منگ اوہ ایہہ منگاں ہی دے سکدا سی خالصتان تے اوہ وی نہیں دے سکدا سی۔ خالصتان جے پنجاب دی منگ اے یاں پنجاب کلچر دی منگ ہے تے ایہدے وچ جیہڑے ہندو رہندے نیں یاں مسلمان رہندے نیں تے اوہ پنجاب دے کلچر نوں اپنا کلچر سمجھدے نیں تے تھیوکریسی وچ اوہناں دا رول ہے تے ہور اوہناںدا حصہ ہے۔ تھیوکریسی نال میں بالکل کمپرومائز نہیں ہو سکدا تے خالصتان دا مسئلہ وی ایہو ہی ہے ہور کوئی مسئلہ نہیں ہے۔
جینیئس: تسیں ایہہ دسو کہ جے پنجاب نوں ونڈ مگروں فیر ونڈیا گیا تے ایہدا کیہ حال ہووے گا؟
سردار صاحب: میں تہانوں دسدا واں۔ فرض کرو کہ خالصتان بن جاندا اے تے خالصتان دا سمجھوتا ایدھر لے پنجاب نال وی ہووے گا تے فیر ایدھر دی تھیوکریسی تے اودھر دی تھیوکریسی تے فیر آپس وچ جھگڑے ہون گے کیونکہ اوتھے جیہڑے پنجابی نیں اوہ فنڈا مینٹل پنجابی نیں تے ایہہ تمام مسائل نیں خالصتان دے لئی۔
جینیئس: اوتھے جیہڑے پنجابی مارے جا رہے نیں بھاویں اوہ ہندو نیں تے بھاویں اوہ سکھ نیں پر اوہ پنجابی نیں تے ایہدا حل کیہ اے؟
سردار صاحب: ویکھو جی ایہدا حل تے میرا خیال ہے کہ مینوں نہیں لگدا کہ ہندوستان چالھی پنجاہ ورھے کڈھے گا ایہہ چھیتی ٹُٹ جاوے گا۔ بنگال نے وکھ ہو جانا اے تے پنجاب نے وکھ ہو جانا اے تے کیمونسٹ پارٹی حالے وی ایس گل دی سپورٹ کر رہی ہے۔ سنٹرل ایریا وی فیر سی پی ایم وی ایہدی سپورٹ کر رہی اے۔ شاید ایس لئی کے جے ہندوستان ٹُٹ جاوے گا تے اوہدا وجود وی مُک جاوے گا۔ ایس لئی مینوں لگدا اے کہ ہندوستان نے بہت چھیتی ٹُٹ جانا اے اوہدے بعدوں کیہ کجھ ہووے گا تے کس طرح ہووے گا اوہدے بارے میں کجھ کہہ نہیں سکدا کیونکہ سکھ موومنٹ کول کوئی کلیئر کٹ وجہ ہے نہیں کہ اوہ کیہ چاہندے نیں اوہناں دے اکنامک پلان کیہ ہے اوہناں دا کلچر پلان کیہ ہے تے اوہ آکھدے نیں کہ جی سانوں کلیئر ہون دی لوڑہی نہیں تسیں آکھدے او کہ کلیئر ہوو تے ساڈے مُنڈے مری جا رہے نیں۔
جینیئس: اوتھے جیہڑے پنجابی نیں عوامی سطح دے جیہڑے موومنٹ چلا رہے نیں تے عام پنجابیاں دا ایس پنجاب بارے کیہ خیال اے تے آئون والے ویلے وچ ایہناں دوواں پنجاباں دا آپس وچ اِک ہون بارے کوئی گل ہو رہی اے یاں ایہو جہی کوئی سوچ پروان چڑھ رہی اے؟
سردار صاحب: ایس ویلے تے اودھر دے لوک بہت وڈے ہوئے نیں کیونکہ اوہناں تے بہت دباء پایا گیا اے تے اوہناں دے اینے مُنڈے مارے گئے نیں خاص کر سکھاں دے۔ ایتھے تے میں رات نوں دیر ویلے تیکر تُردا پھردا واں مینوں کوئی فکر نہیں پر اوتھے پنجاب وچ شام چھے ست وجے دے بعدوں پھرنا بہت مشکل اے۔ تسیں ایتھوں انداز لائو کہ اوتھے پولیس نے کنا ظلم کیتا اے کہ لوک تھک گئے نیں۔ فیر اِک نقصان ایہہ ہویا اے کہ 1980ء توں لے کے ہُن تیکر اِک بہت وڈی تعداد گرفتار ہو گئی اے ایس گل تے مینوں بہت افسوس ہوندا اے کہ اِک قوم دی مکمل سوچ اِک دم پچھانہہ نوں چلی جاوے جیہڑی خالصتان دی موومنٹ اِک دم تھلے دبی گئی ہے اسیں ایہہ نہیں آکھ سکدے کہ ایہہ ختم ہو گئی اے پر ایہہ ضرور آکھ سکدے آںکہ کجھ دیر لئی تھلے دبی گئی اے پر ایہہ پنجاب دی شناخت نال اپنے آپ نوںنہیں میل سکی ایس لئی جیہناں دی پروگریسو سیکشن ہے اوہ خالصتان دے نال نہیں ہے فیر پروگریسو رائٹرز ایہناں نے مارے نیں پریت لڑی والے ایڈیٹر ایہناں نے مارے نیں تے سی پی ایم دے منڈے ایہناں نے مار دِتے نیں۔ ایہدے نال کیمونسٹ پارٹی نوں بہت نقصان پہنچایا اے۔ پاکستانی پنجاب دے رائٹر وی نال نیں پنجاب دے کلچر تے ہندو دی لڑن لئی تیار نیں کیونکہ بہتے ہندو پنجاب وچ نیں۔ تہانوں شاید ایس گل دا نہیں پتا کہ دہلی وچ جیہڑے سکھ مارے گئے نیں اندراگاندھی دے ویلے وچ اوہناں نوں بچاون والے وی بہتے ہندو نیں جیہڑے پنجاب وچ رہندے نیں۔ ایہہ گل مینوں ستیندر سنگھ نور نے دسی کیونکہ اوس ویلے اوہ دہلی وچ سی تے اوہنے مینوں دسیا کہ سانوں نہ ہندوواں نے بچایا اے۔ پنجابی ہون دا ناطیوں تے ایہہ بہت وڈی گل ہے جس طرح دا نظریا تہاڈے لوکاں دا ہے ایہنوں حاصل کرن لئی سانوں تھیوکریسی نوں چھڈنا پینا اے تہانوں اسلام وی چھڈنا پوے گا تے سانوں سکھ ازم وی چھڈنا پوے گا کیونکہ تسیں یقین کرو کہ مینوں تاں کل دا مشاعرا سن کے تے تہاڈیاں گلاں سن کہ جیون دی اِک راہ نظر آئی اے تے طاقت ملی اے تے مینوں ہُن ایہہ گل سچ لگدی ہے ایہہ گل نا ممکن نہیں ہے۔
اسیں کجھ لوک کینیڈا دے شہر وینکوور دے وچ اکٹھے ہوئے تے میں اوہناں نوں پُچھیا کہ ساڈی زبان سو دو سو سال پچھوں زندہ رہوے گی کیونکہ مینوں تے شک ہون لگ پیا سی کہ کدھرے ایہہ پنجابی زبان مُک نہ جاوے کیونکہ اسیں ایہدے کولوں ہولی ہولی پچھانہہ ہٹ رہے آں۔ ایتھے تہاڈے کول آ کے مینوں بہت حوصلا ہویا اے تے طاقت محسوس ہوئی اے کہ اسیں حالے جیوندے آں تے تگڑے آں تے میں ایس گل نوں وی سمجھ رہیا واں کہ ساڈی نجات ہُن لہندے پنجاب توں ہی حاصل ہووے گی کیونکہ ایتھے تے اٹھ کروڑ عوام ہے تے اوتھے چڑھدے پنجاب وچ صرف دو ڈھائی کروڑ پنجابی نیں ایس لئی میں ایہہ محسوس کیتا اے تے سوچیا اے کہ ساڈا آپس وچ تال میل ہونا چاہیدا اے آپس وچ چنگے تعلقات ہونے چاہیدے نیں۔ تار پتر بھیج کے اِک دوجے نوں سمجھنا چاہیدا اے۔
جینیئس: ونڈ مگروں جیہڑا سلوگن دتا گیا سی انڈیا وچ سیکولر ازم ہے سی سرکاری طور تے ایہو دسیا گیا۔ اوس توں بعد ساڈی بدقسمتی کہی جا سکدی اے کہ تھیوکریسی دا ایہدے وچ عمل دخل کس طرح ہویا فیر دربار صاحب تے جیہڑی چڑھائی کیتی گئی یاں کروائی گئی ایہہ سبھ کجھ اچانک تے نہیں ہویا یاں بابری مسجد دا سلسلہ بعد وچ بنیا اے فیر اوہدے جواب وچ ایتھے جو کجھ ہویا اوہ وی بہت بُرا ہویا۔ ایہہ کس طرح ہویا تے تسیں کیہ سوچدے او کہ ایہدا کیہ سبب ہو سکدا اے؟
سردار صاحب: اوتھوں ہندو فنڈا مینٹل ازم اکٹھیاں ہو کے اُٹھ رہیا اے یعنی سی پی یو پی دے سارے تاثرات نیں۔ پہلاں تے میں ایہہ محسوس کردا ساں کہ ایہہ بُجھدے دیوے وانگوں ہے تے ایہنے ختم ہو جانا اے۔ میرا ایہہ خیال 1985-86ء تیکر رہیا اے کہ خالصتان دا مسئلہ وی ختم ہو رہیا اے تے ایہہ سارا کم فنڈا مینٹل ازم دا ہے تے ہن میں اپنی اس سوچ تے شک کردا واں کیونکہ جیویں ہُن فنڈا مینٹل ازم اُبھر رہیا اے اوہدے خلاف بہت رولا پے رہیا اے ہندو وی بہت رولا پا رہے نیں۔ فیر جیہڑیاں طاقتاں نیں اوہ وی اُٹھ رہیاں میں۔ مسلمان وی اُٹھ رہے نیں۔ مسئلہ ایہہ ہے کہ ایہہ آپس وچ رل نہیں رہے۔
جینیئس: چڑھدے پنجاب وچ تعلیمی شرح بہت زیادہ ہے تے ایہدا اثر سوانیاں تے وی پیا اے (پنجابی سوانیاں تے) تے اوہ اگے ودھے نیں دفتری حوالے نال روز گار دے حوالے نال تسیں کیہ ویکھدے او؟
سردار صاحب: ترقی تے ہوئی ہے دفتراں وچ یونیورسٹی وچ کالجاں وچ عورتاں بہت حد تیکر شامل نیں تے کافی ترقی کیتی۔
جینیئس: اوتھے انڈسٹری دا کیہ حال اے کیونکہ اوتھے انڈسٹری حالات خراب ہون دی وجہ توںمتاثر ہوئیاں سن؟
سردار صاحب: انڈسٹری تے بہت ہے پنجاب وچ پنجاب آون دا تہانوں کدے موقع ملے تسیں اودھر آئو تے جدوں پنجاب توں باہر نکلو گے تے تہانوں لگے گا کہ تسیں کسے ہور ملک وچ آ گئے اینا فرق ہے پنجاب دے اندر تے باہر وچ۔
جینیئس: تسیں ایہہ دسو کہ پنجاب دے پانی دا کیہ مسئلہ اے سُنن وچ آیا اے کہ پنجاب دا پانی دوجیاں صوبیاں نوں دے دِتا جانا اے؟
سردار صاحب: ایہہ تے مسئلے ہیگے نیں مثلاً پناہ دا مسئلہ چندی گڑھ دا مسئلہ۔ ایہہ پنجابی مسئلے نیں۔ ایہہ ہُن جیہڑے حصیاں وچ پنجاب نوںونڈیا جانا ہے ایہہ پہلاں ہی پنجاب نہیں سن ایہہ زبردستی جوڑے ہوئے سن تے اودھروں اوہ علاقے پسماندہ وی ہے سن تے اوہ پنجاب اُتے بوجھ ہے سن اوہ پنجابی بولدے وی نہیں سی تے ایہہ سکھاں دی منگ ہے سی کہ جدھر جدھر پنجابی بولی جاندی ہے سانوں صرف اوہو حصا چاہیدا اے۔ایتھے کیمونسٹ پارٹی نوں کم کرنا چاہیدا سی پر ایتھے کیمونسٹ پارٹی نے کوئی خاص کم نہیں کیتا ایہدے نال ایہہ ہویا کہ ایہہ پلیٹ فارم اکالیاںکول چلا گیا تے اوہناں آکھیا کہ سانوں ایہہ پنجاب چاہیدا اے تے اوہدے وچوں کجھ پنجابی بولن والے علاقے باہررہن دتے جیہناں وچ ہندو آبادی ہے سی تے ایہناں دی اکثریت دی گورنمنٹ نہیں بندی سی جس طرح مہاتر اپر دیش وچ کانگڑا پنجابی بولدے نیں تے اوہناں دا کافی حصہ پنجابی بولدا اے۔ ہریانے وچ پنجابی بولدے نیں تے ایہہ سیاسی مسئلہ سی تے ایہدے تے کمپرومائز نہیں ہو سکیا۔
جینیئس: تسیں ایہہ دسو کہ جے اِک صوبے وچ اِک وڈی تعداد تے اِک زبان بولدی اے تے دوجی زبان بولن والے لوک وی ہُن اوسے صوبے وچ تے اوس صوبے دی صحت تے کیہ اثر پے سکدا اے جس طرح ساڈے ایتھوں وکھو وکھ صوبیاں وچ الگ الگ زباناں بولیاں جاندیاں نیں تے اوہ اوتھے رہندے نیں تے انگریز دے دور وچ اوہ رہ رہے سن تے ایس طرح کیوںکیتا گیا کہ پنجاب و چ رہن والے بڑے پنجابی نہیں سن بولدے اوہناں نوں وکھ کر دتا گیا۔ اوہدے و چ کجھ تے ایہہ وی نقصان ہویا کہ تہاڈی آبادی گھٹ گئی کجھ تہاڈا رقبہ گھٹ گیا۔ ایس گل نوں محسوس نہیں کیتا گیا؟
سردار صاحب: ایہدے بارے میں تہانوں ایہو آکھ سکدا واں کہ ایہہ اِک سیاسی تحریک سی تے ایہدے نال ہندوواں نوں وی فرق پیا اے۔
جینیئس: تسیں اپنی کوئی نظم شاعری دے حوالے نال سنائو گے؟
سردار صاحب: میں اپنی اِک نظم سناونا آں:
میں کھمباںآلے شبداںنال کوِتا لکھدا آں…
میں کھمباں آلے شبداںنال اُڈن دی جاچ سکھدا ساں
ایہہ میریاں ہتھکڑیاںکھولدے ہُن پیراں وچوں زنجیراں توڑدے ہن
اپنے کھمباں تے بٹھا کے نیلم وچ اُڈاری لائوندے سن
میں کھمباں آلے شبداں نال کوِتا لکھدا آں…
تیرے در تے آئون لئی مینوں دریا بننا پیندا اے
دریا بن کے تیرے در تے میں رُک نہیں سکدا
تیرے در تے آ کے میں وگنا سکھدا آں
تیرے در تے آ کے میں رب دا جوگی بندا آں
جیہڑا پل میرے کولوں لنگھدا ہے
میں اوس دی تلی تے بلدا شبد رکھ دیندا واں
ایہہ میرا پیائو ہے پیاسے جیو جنتیاں نوں
میں شبداں دا جل دیندا واں
اوہناں دیاں ٹھاکیاں جہیںا وچ بووگ پیندیاں نیں
جیہڑا پل میرے کولوں لنگھدا ہے
میں اوس دی تلی تے بلدا شبد رکھ دیندا واں
پانی تھلے ڈگن ویلے وی جھرنا بندا اے ی اں کئی
پانی ٹُرن ویلے ندی بندا ہے یاں سوا یاں کسی
ایہہ اوہدی شکتی دیاں بندشاں ہین
جیویں کوِتا بھاواں دی بندش
خالی پنا خالی نہیں ہے
ایس تے بڑا کجھ لکھیا ہویا ہے
سانوںویکھنا نہیں آئوندا
سانوں پڑھنا نہیں آئوندا
اوس درخت دی وارتا
جس نوںکٹ وڈھ کے ایہہ بنیا ہے
اوس دیاں دھپاں چھاواں پنچھیاں دے گیت
تے آلھنے رتاں دے ہار سنگھار ریگاں ورتان
مہاکاو ایس کورے پنے اتے لکھے ہوئے
ایہہ خالی پنا خالی نہیں ہے
اسیں تے بہت کجھ لکھیا ہویا ہے
میرے بک وچوں پانی کردا جا رہیا اے
بک بند کراں یاں کھولاں ایس نے گر ہی جانا اے
میں ایس نوں روک نہیں سکدا
ہاں ایس نوں چانن نال رنگ سکدا آں
اپنی گل وچ مونہہ وچ پریت وچ
پانی دے بلبلے وچ پانی دی اِک بوندی وی نہیں ٹھہردی
نہ ایس دے اندر کوئی چیز ہے نہ باہر
میں بلبلے دے اندر نہیں جا سکدا نہ اندروں باہر آ سکدا آں
جیہڑا انبر بلبلے اندر ہے اوس دے چن تارے گننا اوہنے ہی اوکھے ہے
جہنے باہرلے آسمان دے
جینیئس: نوتیج سنگھ جی تہاڈا بہت بہت شکریا کہ تسیں اپنے قیمتی وقت وچوں سانوں وقت دتا تے بہت چنگیاں گلاں دسیاں اسیں ایہہ ملاقات ہمیشہ یاد رکھاں گے۔
نوتیج سنگھ بھارتی جی دا ایہ انٹرویو جینئیس کراچی دے مارچ اپریل 1995دے شمارے وچ چھپیا۔جیڑا اوہناں دے لہور یاترا ویلے لیا گیا۔
|
